"Bez Biblii wszyscy bylibyśmy lepsi"
Najnowsza powieść portugalskiego noblisty "Caim" ("Kain") obnaża biblijne okrucieństwa
Gdybyśmy sami byli bez skazy, stworzylibyśmy doskonałego Boga. Ponieważ nie jesteśmy, daliśmy władzę nad nami mściwej i okrutnej istocie – uważa Jose Saramago.
José Saramago znów szokuje konserwatywną, religijną Portugalię. – Bóg jest osoba mściwą i złą – oświadczył portugalski laureat literackiej Nagrody Nobla. Dolał w ten sposób oliwy do ognia, który wzniecił, gdy prezentując swoją najnowszą książkę w Penafiel powiedział, że "Biblia jest katalogiem okrucieństw".
La Vanguardia: Powieść "Caim" przedstawia historię nie tylko tej postaci. Każe pan Kainowi wędrować po Starym Testamencie. Skąd wziął się pomysł napisania na nowo różnych epizodów biblijnych? Nie zajmował się pan Pismem Świętym od czasu napisania "Ewangelii według Jezusa Chrystusa" (1991)?
Jose Saramago: Nie jestem pisarzem specjalizującym się w tematyce religijnej, ale to nie oznacza, że religia mnie nie interesuje. Bez niej nie możemy bowiem zrozumieć istoty ludzkiej. Nawet jeśli jesteśmy niewierzący, religia wisi w powietrzu. Kain interesował mnie już od wielu lat, ale wcześniej brakowało mi chyba dojrzałości niezbędnej do konfrontacji z nim twarzą w twarz.
Powraca pan do wszystkim znanych epizodów…
Dopóki nie poznamy drugiej strony jakiejś rzeczy, nie odkryjemy też prawdy o niej. Dla przykładu, popatrzmy na awers monety: widzimy twarz, ale istnieje także inna rzeczywistość na rewersie. Nawet taka książka jak Biblia umożliwia – i stawia przed nami takie wymaganie – byśmy próbowali ją czytać od drugiej strony.
Kain zabija Abla, ale tym razem rozumiemy jego motywy...
Bardzo łatwo potępić Kaina za bratobójstwo i ja także go nie rozgrzeszam. Przerzucam tylko część winy na Boga. Kiedy dwóch braci składa w darze owoce swojej pracy, Kain jako rolnik daje warzywa, a Abel jako hodowca bydła – mięso. Bogu przypadł do gustu skwierczący w ognisku jagnięcy tłuszcz... i nie docenił darów Kaina. Co to za Bóg, który aby wywyższyć jednego, lekceważy drugiego w prowokacyjny sposób? Poniżony przez Boga Kain zabija swego brata, bo nie może zamordować Boga.
Gdy czyta się tę książkę, człowiekowi nie schodzi z twarzy uśmiech.
Każda książka podpowiada autorowi, jak chce być napisana. Przy "Caimie" pierwsze zdanie nasunęło mi się zupełnie spontanicznie, otwierając drogę dla ironii. Doświadczenie i życie nauczyły mnie, by nie pogardzać takimi spontanicznymi objawieniami. Dlatego właśnie w tej powieści zawarłem znacznie więcej humoru niż w którejkolwiek z moich wcześniejszych książek.
Cóż, również seksualność jest w niej znacznie bardziej obecna. Pojawiają się nawet fragmenty niemalże pornograficzne.
To prawda. Mnie także to zdziwiło, gdyż jestem bardzo dyskretny w tych sprawach. Fizyczne obnażanie ludzkiego ciała w kontakcie z drugim człowiekiem i jego wydzielinami to coś, czemu nigdy nie poświęcałem uwagi. Ale tu ważna jest postać Lilith i postanowiłem obdarzyć ją skrajną zmysłowością. Wypełniłem swój pisarki obowiązek.
W pańskiej książce znajdziemy opisy pełne brutalnej przemocy.
Tak, ale w tym wypadku nie musiałem nic od siebie dodawać do treści, która już się zawiera się pierwotnych tekstach biblijnych. Może co najwyżej przydałem śmieszności niektórym sytuacjom, na przykład kiedy Abraham zamierza zabić syna...
Tak, i ostatecznie to nie Bóg ratuje niemowlę...
Bóg w ostatniej chwili wysyła anioła, by powstrzymał mordercze zapędy wiernego Abrahama, ale anioł się spóźnia, bo doznaje kontuzji prawego skrzydła.
Niezależnie do tej fuszerki pański Bóg nie jest całkiem wszechmocny. Wykrzykuje nawet: "Nie tak łatwo być Bogiem, jak wam się wydaje".
Gdybyśmy sami byli nieomylni i bez skazy, stworzylibyśmy takiego Boga. Ale my, ludzie, stworzyliśmy Boga na własny obraz i podobieństwo. Dlatego jest taki okrutny, zły i mściwy.
Słychać już skargi biskupów w Portugalii. Czy sądzi pan, że ta powieść wywoła takie spory jak "Ewangelia..." z 1991 roku?
Reakcja Anibala Cavaco Silvy, ówczesnego premiera, na "Ewangelię według Jezusa Chrystusa" skłoniła mnie, jak pan wie, do opuszczenia ojczyzny. Sądziłem, że tym razem Kościół katolicki nie będzie zajmować się czymś, co do niego nie należy, Stary Testament jest bowiem księgą Żydów. Nie wyobrażałem sobie, katoliccy hierarchowie znów sięgną po język nienawiści. W każdym razie jestem przyzwyczajony to tego, że wielu ludziom się nie podobam... i jest mi wszystko jedno.
Czy dostrzega pan w Biblii wartości literackie?
Nie. Przeczytałem ponownie kilka scen pod kątem Kaina i zrozumiałem, że nie jest to książka, która mnie uwodzi. Myślę też, że bez Biblii wszyscy bylibyśmy lepsi.
W tej książce nowatorsko podszedł pan do zagadnienia czasu. Epizody nie następują po sobie w kolejności chronologicznej.
To był najbardziej skomplikowany problem, przed jakim stanąłem. (…) Jak opowiedzieć poszczególne epizody, jak powiązać ze sobą postacie? Jak przedstawić te czy inne zbrodnie? Byłoby to bardzo trudne przy zastosowaniu takiego następstwa czasowego, jakie jest nam znane. Zamiast przeszłości, teraźniejszości i przyszłości wszystko jest zatem teraźniejszością, choć wyróżniam różne jej rodzaje: ta, która już nastąpiła, ta, która następuje, i ta, która nastąpi. To mi pozwoliło przemieszczać się do tyłu i do przodu unikając skoków.
Czy w przesłaniu pańskiej książki chce pan wskazać na destrukcyjne konsekwencje wiary w Boga?
Moim przesłaniem jest to, co każdy czytelnik z książki wyciągnie. Nie mam żadnych wątpliwości co do fatalnych konsekwencji istnienia religii, które nieuchronnie przeciwstawiają się sobie nawzajem. Zabijać, zabijać, zabijać... Takie żniwo zebrały w historii ludzkości.
Zajął się pan także epizodem Sodomy i Gomory...
Zainteresował mnie spór między Bogiem i Abrahamem. Stwórca chce zmieść te miasta z powierzchni ziemi, lecz Abraham prosi go, by tego nie robił, jeśli znajdzie w nich stu sprawiedliwych ludzi. Ostatecznie Bóg obiecuje, że nie spali Sodomy i Gomory, jeśli będzie w nich dziesięciu niewinnych... a jednak niszczy te miasta. Wtedy Abraham zdaje sobie sprawę, że żyło tam znacznie więcej niewinnych niż tylko dziesięcioro: wszystkie dzieci. Bóg jest sadystą, okrutnikiem, łgarzem, nie można mu wierzyć, nie można ufać jego słowom. Abraham ogląda ten horror i uświadamia sobie wiele rzeczy. Odrzuca wiarę w takiego Boga.
źródło
