Jedna z naczelnych zasad spirytyzmu głosi, że istnieją różne kategorie duchów. W czasach gdy wiedza o duchach dopiero zaczęła się rozpowszechniać sądzono, że istota bezcielesna przez sam fakt przynależności do świata niematerialnego musi być obdarzona pełną wiedzą i najwyższą mądrością, wobec czego wiele ludzi trwało w przeświadczeniu, iż dzięki możliwości kontaktu z duchami posiądą umiejętność niezawodnego przepowiadania przyszłości. Stało się to przyczyną wielu rozczarowań i nieporozumień. Doświadczenie szybko wykazało, że świat niewidzialny nie jest zaludniony jedynie przez duchy z najwyższych szczebli hierarchii duchowej. Mieszkańcy zaświatów pouczają nas, że nie wszyscy spośród nich są sobie równi pod względem mądrości i moralności oraz że ich pozycja jest zależna od osiągniętego przez nie stopnia doskonałości. Opisali oni także odrębne właściwości poszczególnych szczebli rozwojowych, których hierarchię nazywamy drabiną duchową. Poznanie tych prawd pozwoliło nam zrozumieć różnorodność języków oraz sprzeczności między wypowiedziami wielu duchów i zwiększyło naszą ostrożność w kontaktach z zaświatami. Znajomość drabiny duchowej można wykorzystać do oceny stopnia rozwoju duchów, które zgłaszają się do manifestacji (seansu), oraz ich wiarygodności określanej na podstawie używanego przez nie języka.
Hierarchia duchowa składa się z trzech głównych grup wskazanych nam i dokładnie opisanych przez duchy. Ponieważ każda z nich jest wewnętrznie zróżnicowana, grupy te podzieliliśmy na podgrupy w zależności od charakteru tworzących je duchów. Klasyfikacja ta jest zresztą umowna, jedynie sam trzon każdej z grup uformowany jest przez duchy o całkiem jednoznacznie określonej jakości. Nie istnieją natomiast wyraźnie zarysowane granice pomiędzy poszczególnymi kategoriami. Przejścia między nimi są płynne i można je porównać do przenikania się barw tworzących tęczę. Warto zaznaczyć, że wiele duchów nie daje się jednoznacznie zaklasyfikować. Ich postęp dokonuje się nierównomiernie, duchy zatem mogą posiadać jednocześnie cechy charakterystyczne dla kilku stopni hierarchii; poznajemy to po sposobie ich wyrażania się i działania.
Poniżej przedstawiony jest wykaz kategorii zaczynając od najniższej do najwyższej, a więc od początku do końca ewolucji duchów.
KATEGORIA TRZECIA - DUCHY NIEDOSKONAŁE
PODKATEGORIA DZIEWIĄTA - DUCHY NIECZYSTE
PODKATEGORIA ÓSMA - DUCHY LEKKIE
PODKATEGORIA SIÓDMA - DUCHY NIEDOUCZONE
PODKATEGORIA SZÓSTA - DUCHY NEUTRALNE
KATEGORIA DRUGA - DUCHY DOBRE
PODKATEGORIA PIĄTA - DUCHY ŻYCZLIWE
PODKATEGORIA CZWARTA - DUCHY UCZONE
PODKATEGORIA TRZECIA - DUCHY MĄDRE
PODKATEGORIA DRUGA - DUCHY NAJWYŻSZE
KATEGORIA PIERWSZA - DUCHY CZYSTE
PODKATEGORIA PIERWSZA - DUCHY DOSKONAŁE
Charakterystyka poszczególnych kategorii:
KATEGORIA TRZECIA - DUCHY NIEDOSKONAŁE
Cechy gatunkowe: przewaga materii nad duchem, skłonność do zła, ciemnota, pycha, egoizm i wszystkie zgubne namiętności, które są tego skutkiem.
Duchy niedoskonałe posiadają intuicyjną świadomość istnienia Boga, nie potrafią go jednak pojąć. Nie wszystkie są z natury zupełnie złe; niektóre są bardziej lekkomyślne, niesforne i przekorne niż rzeczywiście podłe. Inne z kolei nie czynią ani nic dobrego, ani nic złego, ale sam fakt, że nie są przyczyną dobra, rozstrzyga o ich niskiej pozycji. Są jednak i takie, które wyżywają się w czynieniu zła, bo dopiero ono sprawia im radość. Potrafią łączyć pewną inteligencję ze złośliwością i sprytem, ogólnie jednak ich poziom intelektualny nie jest wysoki, a ich uczucia są dość prymitywne. Posiadają słabą znajomość świata duchowego i strzępki prawdziwej wiedzy mieszają się w nich z wyobrażeniami i przesądami wyniesionymi z życia codziennego. Pochodzące od nich informacje o zaświatach są zatem niepewne i cząstkowe, bądź całkiem fałszywe. Uważny obserwator potrafi jednak nawet w takim galimatiasie dostrzec okruchy prawdy, potwierdzające wielkie objawienia duchów najwyższych kategorii. Przynależność ich można ustalić na podstawie języka, jakim się posługują. Każdy duch, zdradzający w trakcie komunikowania się z ludźmi swoje złe myśli, powinien zostać zaliczony do trzeciej kategorii. W konsekwencji każda zła myśl, docierająca do nas z zaświatów, pochodzi od ducha o takiej właśnie randze.
Duchy, o których mowa, dostrzegają radość lepszych od siebie, co jest dla nich źródłem nieustannej udręki, odczuwają bowiem przy tym ogromną zazdrość i niezaspokojone pragnienie szczęścia.
Zachowują one żywe wspomnienia swoich poprzednich dolegliwości cielesnych i pamięć ta jest dla nich niekiedy bardziej dokuczliwa niż samo życie. Przeżywają więc ponownie męki, których już raz doznały, oraz te, które same zadały innym, a ponieważ odczuwają ból bardzo długo, sądzą, że stan taki trwać będzie wiecznie. Bóg, chcąc je ukarać, pozwala im żywić takie przeświadczenie .
Duchy te można podzielić na cztery podkategorie.
PODKATEGORIA DZIEWIĄTA - DUCHY NIECZYSTE
Mają skłonność do zła i ono właśnie jest celem ich działań. Pytane przez ludzi udzielają podstępnych rad, sieją niezgodę i nieufność, zakładając przy tym rozmaite maski, by skuteczniej oszukiwać. Żerują na ludziach słabych, podatnych na ich wpływy, których przemyślnie wiodą do zguby szczęśliwe, że udało im się spowolnić ich rozwój lub wpędzić w tarapaty.
W trakcie manifestacji zdradza je ich język; jego trywialność i grubiaństwo, są, podobnie jak u ludzi, niezawodnym znakiem moralnej i umysłowej małości. Ich sposób wyrażania się świadczy o niskich skłonnościach i nawet wówczas, gdy próbują oszukać człowieka udając ogładę, nie są w stanie przez dłuższy czas grać tej roli i co rusz popadają we właściwe im prostactwo. Niektóre ludy uczyniły z nich złowrogie bóstwa, inne zaś nazwały je demonami, złymi duchami lub duchami zła.
Istoty ludzkie, w które się one wcielają, przesycone są niskimi, zwierzęcymi namiętnościami i skłonnościami, takimi jak zmysłowość, okrucieństwo, krętactwo, hipokryzja, pożądliwość, zazdrość i skąpstwo. Zło czynią dla samej przyjemności, bez żadnych dodatkowych motywów, po prostu z nienawiści do dobra, wybierając najchętniej na swe ofiary ludzi dobrych i uczciwych. Są one prawdziwą zakałą społeczeństwa, a ogłada nie jest w stanie przesłonić ich podłości i niegodziwości.
PODKATEGORIA ÓSMA - DUCHY LEKKIE
Duchy te są nieokrzesane, złośliwe, przekorne i szydercze. Do wszystkiego się wtrącają, odpowiadają na każde pytanie bez żadnego poczucia odpowiedzialności za słowo. Lubują Się w sprawianiu ludziom drobnych przykrości i kłopotów, w utrudnianiu im życia, w kierowaniu ich na błędne ścieżki przy pomocy podstępów i oszustw. Do kategorii tej należą duchy zwane potocznie skrzatami, chochlikami i gnomami. Są zależne od duchów wyższych, które posługują się nimi często tak, jak my posługujemy się służbą lub najemnikami.
Bardziej od innych duchów są przywiązane do materii i w głównej mierze służą do zaspokajania złych skłonności istot zamieszkujących powietrze, wodę, ogień, ciała stałe i świat podziemny. Manifestują swoją obecność zmysłowo, na przykład za pomocą uderzeń, przesuwania przedmiotów. Z tego względu nazywa się je duchami stukającymi lub motorycznymi. Uznaje się, że wymienione zjawiska akustyczne i ruchowe nie są przypadkowe i bez znaczenia wówczas, gdy widoczna jest ich rozumna przyczyna. Wszystkie rodzaje duchów potrafią wywoływać tego typu fenomeny, lecz duchy wyższe pozostawiają je na ogół niższym, łatwiej poruszającym się w obrębie materii niż w sferze wzniosłych myśli i uczuć.
Podczas komunikowania się z ludźmi duchy te dają niekiedy pewne świadectwa inteligencji i dowcipu, niemal zawsze jednak płytkiego i powierzchownego. Potrafią dostrzegać niedorzeczność i śmieszność zjawisk oraz wyrażać ją w sposób kąśliwy i przewrotny. Jeśli podszywają się pod cudze imiona, czynią to bardziej z przekory niż rzeczywistej złośliwości.
PODKATEGORIA SIÓDMA - DUCHY NIEDOUCZONE
Posiadają one wprawdzie pewną znajomość świata, jednak wyraźnie ją przeceniają. Osiągnąwszy pod wieloma względami widoczny postęp, posługują się językiem tak dobrze uformowanym, że można by go przypisać istotom o wiele bardziej doskonałym. Najczęściej niesie on tylko echo pewnych wiadomości, na dodatek przeważnie przypadkowych i błędnych, wyniesionych z życia ziemskiego. Można go określić jako mieszaninę kilku prawd, wielu półprawd i mnóstwa najbardziej absurdalnych fałszów, zrodzonych z zarozumialstwa, pychy, zazdrości i zaślepienia, którym to wadom duchy te nie potrafią się oprzeć.
PODKATEGORIA SZÓSTA - DUCHY NEUTRALNE
Nie są one ani wystarczająco dobre, by czynić dobro, ani dostatecznie złe, by czynić zło. W równej mierze mają skłonności tak ku jednemu, jak drugiemu i nie są w stanie wznieść się pod względem moralnym lub umysłowym ponad bardzo niski horyzont. Związane są wciąż ze światem materialnym, cierpiąc z żalu za utraconymi ziemskimi przyjemnościami.
KATEGORIA DRUGA - DUCHY DOBRE
Cechy rodzajowe: przewaga ducha nad materią, pragnienie dobra. Zdolność czynienia dobra przez te duchy zależna jest od stopnia ich rozwoju. Jedne z nich osiągnęły wysoki poziom wiedzy, inne mądrość i dobrotliwość, u najbardziej zaś rozwiniętych mądrość idzie w parze z wysokim morale.
Nie oderwały się one jeszcze całkowicie od materii, dlatego zachowują w pewnym stopniu, stosownie do swojej pozycji w hierarchii, jakieś ślady życia ziemskiego; bez tego byłyby duchami doskonałymi. Pojmują istotę Boga i nieskończoności i zaznają już szczęścia sprawiedliwych. Cieszy ich, że mogą czynić dobro i zapobiegać złu. Jednocząca je miłość jest dla nich źródłem niewymownych rozkoszy, których nie mącą zazdrość, pretensje, wyrzuty ani żadne inne złe uczucia i namiętności właściwe duchom niedoskonałym. Mają jednak jeszcze przed sobą szereg prób, wiodących do osiągnięcia absolutnej doskonałości.
Działalność ich polega na pobudzaniu dobrych myśli, sprowadzaniu ludzi ze złych dróg, opiekowaniu się tymi, którzy na to zasłużyli, oraz neutralizowaniu wpływów wywieranych przez duchy niedoskonałe na osoby usiłujące bronić swojej prawości.
Ludzie, w których duchy te się wcieliły, są uczciwi pod każdym względem i życzliwi dla bliźnich. Nie ma do nich dostępu duma, egoizm ani ambicja, nie czują nienawiści, pożądania czy zazdrości i całkowicie bezinteresownie czynią dobro. Do kategorii tej należą duchy określane w ludowych wierzeniach jako dobre geniusze, duchy opiekuńcze, dobre. W czasach, gdy karmiono umysły przesądami i zabobonami, widziano w nich bóstwa życzliwe człowiekowi.
Duchy te można podzielić na cztery podkategorie.
PODKATEGORIA PIĄTA - DUCHY ŻYCZLIWE
Głównym ich atrybutem jest dobroć. Znajdują one upodobanie w służeniu ludziom i opiekowaniu się nimi, lecz ich świadomość jest jeszcze ograniczona, osiągnęły bowiem większy postęp na płaszczyźnie moralnej niż intelektualnej.
PODKATEGORIA CZWARTA - DUCHY UCZONE
Wyróżniają się nade wszystko rozległością i głębią swojej wiedzy. W mniejszym stopniu interesują się problemami moralnymi niż naukowymi, ku którym kierują je ich naturalne uzdolnienia. Oceniają jednak wiedzę z punktu widzenia jej użyteczności i nie okazują żadnego zacietrzewienia lub ambicji, właściwych duchom niższym.
PODKATEGORIA TRZECIA - DUCHY MĄDRE
Ich naczelnym przymiotem jest bardzo wysoka świadomość moralna. Nie posiadają wprawdzie nieograniczonej wiedzy, jednak ich poziom intelektualny pozwala im bezbłędnie osądzać ludzi i fakty.
PODKATEGORIA DRUGA - DUCHY NAJWYŻSZE
W równej mierze posiadają wiedzę, mądrość i dobroć. Przemawiają językiem pełnym życzliwości, zawsze godnym, szlachetnym, często wzniosłym. Bardziej niż inne duchy są skłonne udzielać nam wiarygodnych informacji o świecie niewidzialnym, oczywiście w granicach poznania dostępnego dla człowieka. Chętnie nawiązują kontakt z tymi, którzy bezinteresownie szukają prawdy i których dusze są wystarczająco niezależne od ciała, by mogli te prawdy pojąć. Unikają natomiast wszystkich kierujących się samą ciekawością lub tak podporządkowanych materii, że nie są w stanie czynić dobra. Jeśli w wyjątkowych wypadkach inkarnują się, mają za zadanie wykonanie jakiegoś szczególnego dzieła i stają się dla ludzi przykładem takiej doskonałości, o jakiej na ziemi można jedynie marzyć.
KATEGORIA PIERWSZA - DUCHY CZYSTE
Cechy rodzajowe: niepodatność na wpływy materii, absolutna wyższość moralna i intelektualna nawet w stosunku do duchów należących do przedstawionych już kategorii.
PODKATEGORIA PIERWSZA - DUCHY DOSKONAŁE
Duchy te przebyły już wszystkie szczeble rozwoju i wyzbyły się wszelkich więzi z materią. Osiągnęły pełną doskonałość, jaka tylko dostępna jest stworzeniu, nie muszą więc już poddawać się kolejnym próbom ani za nic pokutować. Nie podlegając też prawu reinkarnacji w śmiertelnych ciałach, rozpoczynają życie wieczne na łonie Boga. Cieszą się niezmąconym szczęściem, bowiem nie mają do nich dostępu Potrzeby i zmienne losy ziemskiego życia.
Szczęście ich nie jest jednak wcale monotonną bezczynnością wiecznej kontemplacji. Są one bowiem Posłańcami Boga, zlecającego im rozmaite zadania służące utrzymaniu harmonii Wszechświata. Kierują one wszystkimi duchami niższymi od siebie, pomagają im się doskonalić i dają im polecenia. Wiele radości dostarcza im pocieszanie ludzi w zmartwieniach, rozbudzanie w nich pragnienia dobra i wzbudzanie żalu za błędy oddalające człowieka od największego szczęścia.
Niejednokrotnie określa się je mianem aniołów, archaniołów i serafinów. Ludzie mogą wprawdzie kontaktować się z nimi, lecz zarozumialstwem byłoby mniemać, że stawią się one na każde wezwanie.
Niekiedy określa się je błędnie mianem duchów nie stworzonych. Gdyby nie zostały stworzone, nie miałyby, tak jak sam Bóg, żadnego początku, gdyby zaś mogły istnieć odwiecznie niezależnie od woli Boga, On nie byłby wszechmocny. Jeśli więc duchy w kontaktach z nami posłużyły się takim określeniem, to uczyniły to w zupełnie innym sensie. Podkreślały bowiem w ten sposób fakt, iż pewne duchy nie będą już więcej się inkarnowały, a zatem nie zostaną już nigdy stworzone tak, jak człowiek jest stwarzany do ziemskiego życia. Sam termin jest jednak nieszczęśliwy, gdyż umożliwia fałszywą interpretację. Oto wymowny przykład powierzchownego rozumienia słowa bez wnikania w jego treść.
Źródło: A. Kardec, "Poradnik spirytystyczny"
