Ciekawy art o zwolnieniach z obozu
Fabryka masowej śmierci czyniła wyjątki – najczęściej nieprzewidywalne i przypadkowe. Kogo i dlaczego zwalniano z Auschwitz?
Dokładnych liczb podać nie sposób – na etapie likwidacji obozu Niemcom zależało, aby zatrzeć wszelkie ślady gigantycznej zbrodni. Niszczyli również związane z nią dokumenty, w tym te dotyczące zwolnień. Dlatego szacunki bazują na szczątkowych danych.
– Z zachowanych dokumentów wynika, że liczba zwolnień sięgnęła ok. dwóch tysięcy – mówi mi dr Piotr Setkiewicz z Państwowego Muzeum Auschwitz-Birkenau. Do tej liczby trzeba dodać ok. 10 tys. polskich tzw. więźniów wychowawczych, których Niemcy osadzali w obozie na dwa–trzy miesiące – w przeciwieństwie do wszystkich innych, którzy trafiali do niego bezterminowo. A zatem wypuszczenie tej grupy było w jakimś sensie planowe.
Te liczby trzeba odnieść do ponad miliona kilkuset tysięcy ludzi, którzy trafili do obozu w ciągu czterech i pół roku jego istnienia. Zwolnieni stanowili kroplę w morzu.
Liczby pozornie zaskakujące
Spośród 728 mężczyzn, przywiezionych do Auschwitz w pierwszym transporcie z Tarnowa (czerwiec '40) zwolnionych zostało ponad 70 – głównie do wiosny 1942 roku. Z transportów warszawskich w roku 1940 (ponad 3,6 tys. deportowanych) wypuszczono 331 osób, a w roku 1941 – 57 (spośród ponad 3,2 tys. przywiezionych).
Polscy więźniowie polityczni stanowili w tym czasie większość osadzonych, więc i siłą rzeczy pośród tych, których Niemcy decydowali się wypuścić, najwięcej było Polaków. – Od lata 1942 r. liczba zwalnianych na dłuższy czas spadła. Esesmani zaostrzyli procedury, o czym wiemy z ich zachowanych zarządzeń – zaznacza dr Setkiewicz.
Po przybyciu do obozu więźniowie słyszeli od esesmana, że "młodzi i zdrowi mają trzy miesiące życia", a "na wolność można wyjść tylko przez komin". Jeśli dodamy do tego utrwaloną przez dekady złą sławę Auschwitz jako "fabryki śmierci" – głównego ośrodka Holocaustu, powyższe liczby mogą nieco zaskakiwać.
Z trzech powodów nie powinny. Po pierwsze: Auschwitz nie od razu stał się ośrodkiem masowej eksterminacji. Mniej więcej właśnie do wiosny 1942 roku pełnił funkcję głównie obozu koncentracyjnego. Po drugie: nawet po rozpoczęciu masowej zagłady Żydów w Birkenau, Auschwitz I nadal pozostawał w sporej mierze obozem koncentracyjnym.
Żydzi bez szans, Ślązacy z Volkslistą
Po trzecie wreszcie: w hitlerowskim systemie obozowym, jakkolwiek nieludzkim, więźniowie nieżydowscy mieli jednak pewne szanse przeżycia. Ta reguła stosowała się też do zwolnienia – Żyd, raz znalazłszy się za drutami Auschwitz, nigdy nie mógł na nie liczyć.
– Nie trzeba chyba tłumaczyć dlaczego. Są znane bodaj tylko dwa takie przypadki, przy czym o jednym z tych Żydów wiadomo na pewno, że został wypuszczony z czysto instrumentalnych powodów, znanych tylko Niemcom. Niedługo po zwolnieniu trafił z powrotem za druty – mówi mi dr Setkiewicz.
Liczba zwolnień w Auschwitz ponownie rośnie od lata 1944 roku, ale wówczas obejmują one więźniów innych narodowości niż polska. Przede wszystkim: niemieckich kryminalistów. – Byli rekrutowani do osławionych oddziałów SS Dirlewangera, podobne grupy więźniów zwalniano w tym celu nie tylko z Auschwitz – tłumaczy naukowiec.
Osobnym rozdziałem jest historia grupy Polaków ze Śląska, którzy trafili do obozu za działalność w organizacjach patriotycznych. Dr Setkiewicz: – Oni pod koniec wojny obawiali się, że wraz z nadejściem wojsk sowieckich zostaną – tak jak wszyscy pozostali jeszcze przy życiu więźniowie – rozstrzelani przez Niemców. Dlatego niektórzy zdecydowali się podpisać Volkslistę. Niemcy po zwolnieniu tych ludzi wcielali ich do własnych jednostek frontowych.
Nie wiedzieli, dlaczego wychodzą
Rok 1942 jest w historii Auschwitz pewną cezurą – właśnie wtedy obóz zmieniał swój charakter, ewoluując do postaci największego ośrodka Zagłady. Czy malejąca liczba zwolnień między 1942 a 1944 rokiem mogła wynikać z tego, że Niemcom zależało na tym, aby żadnych świadków masowej zbrodni już zza drutów nie wypuszczać? Mój rozmówca zaprzecza, by taka zależność istniała.
– Popatrzmy na historię innych obozów zagłady: Bełżca, Sobiboru i Treblinki. Niemcom zależało w takich miejscach na usuwaniu świadków – i rzeczywiście przeżyło ich bardzo niewielu. Tymczasem w Auschwitz, także po rozpoczęciu masowego mordowania Żydów, Niemcy zwolnili z obozu prawie 10 tys. polskich więźniów wychowawczych. Ci ludzie zdążyli się przecież w tym czasie doskonale zorientować, co się w obozie dzieje i na jaką skalę giną w nim więźniowie. W poczynaniach Niemców nie sposób tu dostrzec szczególnej konsekwencji – wyjaśnia.
Wiele wskazuje na to, że sami więźniowie nie wiedzieli, że są zwalniani ani tym bardziej dlaczego. Prawie nie ma na ten temat informacji w dokumentach i jedyną podpowiedź stanowią relacje więźniów czy esesmanów.
Z nich wyłania się jeden wspólny mianownik: w sprawie wypuszczenia więźnia z obozu musiał interweniować ktoś "spoza drutów".
Łapówki, interwencje, list do kancelarii Führera
Za pracownikiem jakiejś instytucji czy fabryki, który trafiał do obozu, musiał się ująć dyrektor – najczęściej ubłagany przez rodzinę. Bliscy próbowali też przekupywać niemieckich policjantów czy słać w sprawie więźnia wnioski do władz okupacyjnych.
– Oczywiście te działania miały różne efekty, ale takie "wydeptywanie ścieżek" było kluczowym warunkiem wydostania kogoś z Auschwitz. Jeśli losem danego więźnia nikt z zewnątrz się nie interesował, to ten ktoś miał znacznie mniej szans na zwolnienie – mówi mi naukowiec.
Siostra słynnego reżysera teatralnego Leona Schillera sprzedała rodzinne klejnoty i za otrzymane 12 tys. zł zdołała "wykupić" go z obozu. W przypadku Władysława Bartoszewskiego pomoc obiecał kolega jego matki z pracy, natomiast ojciec interweniował przez Polski Czerwony Krzyż. Niewykluczone, że do zwolnienia przyczyniła się kombinacja tych dwóch czynników – sam Bartoszewski nigdy nie zdołał tego ustalić.
Dr Setkiewicz przytacza przykład z własnej rodziny: w obozie znalazł się jego stryjeczny dziadek. Nie działał w ruchu oporu – padł ofiarą sąsiedzkiego donosu. – Mój dziadek, czyli jego szwagier, doskonale znał niemiecki (był dawnym austro-węgierskim urzędnikiem) i wysłał coś w rodzaju odwołania do kancelarii samego Führera. Napisał, że chodzi o bardzo dobrego pracownika, który nie angażował się w działalność antyniemiecką i że prosi o ponowne przyjrzenie się sprawie – opowiada mi naukowiec.
Po jakichś dwóch miesiącach Kancelaria Rzeszy odpisała, że pismo zostało "niewłaściwie zaadresowane". Według niej sprawa leżała w gestii RSHA (Głównego Urzędu Bezpieczeństwa Rzeszy). – Ale po następnych paru miesiącach stryjeczny dziadek został zwolniony z Auschwitz. Był w stanie krańcowego wyczerpania i gdyby nie to nieoczekiwane zwolnienie, prawdopodobnie szybko by umarł – tłumaczy dr Setkiewicz.
Podejrzani i przypadkowi – czyli system bez logiki
Nie trzeba było popełnić żadnego przestępstwa, aby trafić do Auschwitz – Niemcy wysyłali tam nie tylko ludzi podejrzewanych o działalność niepodległościową, ale także ofiary ślepo wymierzonego terroru, schwytane np. w ulicznych łapankach. Ta zasada miała jednak swoją drugą, zaskakującą stronę, gdy przychodziło do zwolnień.
Dr Setkiewicz: – Wydaje się, że jeśli już mieli kogoś zwalniać, to raczej powinni łagodniej traktować tych przypadkowo aresztowanych. Przecież oni nie stwarzali z punktu widzenia okupantów żadnego zagrożenia.
Naukowiec chciał sprawdzić tę hipotezę i badał pod tym kątem skład dwóch transportów, które w 1940 roku przyjechały do Auschwitz z Warszawy. Włączono do nich zarówno więźniów Pawiaka – a więc w oczach Niemców już co najmniej "podejrzanych" – jak i ludzi z łapanek, a więc z punktu widzenia Gestapo mających "czyste papiery".
– Z mojej analizy wyszło, że prawie 90 proc. spośród tych uczestników tego transportu, których potem zwolniono, to byli właśnie ludzie z łapanek. Ale potem w ten sam sposób przyjrzałem się zwolnieniom z drugiego transportu – i tam proporcje były dokładnie odwrotne: znacząca większość zwolnionych to byli ludzie z Pawiaka, a więc „politycznie obciążeni”. Wnioskuję z tego, że cały ten system nie kierował się żadną logiką, nawet interesem okupanta – tłumaczy mi dr Setkiewicz.
Nierzadko zresztą Niemcy zwalniali z obozu ludzi, którzy byli rzeczywistymi wrogami Rzeszy np. członków ruchu oporu. – Weźmy na przykład oficerów, z którymi w porozumieniu działał Witold Pilecki. Kilku spośród nich zostało zwolnionych z Auschwitz. Też nie wiadomo dlaczego – mówi mi naukowiec. Przywołuje również przykład genialnego konstruktora lotniczego Antoniego Kocjana (zwolniony po 10 miesiącach w obozie), który uczestniczył także w produkcji broni dla podziemia i odegrał potem wielką rolę w rozpracowaniu sekretów niemieckich pocisków V-2
Nikt nikogo nie zwalniał w nagrodę
Dla dr. Setkiewicza jest również w związku z tym jasne, że Niemcy nie zwalniali nikogo "w nagrodę" – np. w zamian za donoszenie. Dopytuję o ten wątek, bo nieuchronnie kojarzy się on z insynuacjami, które czyniono pod adresem Władysława Bartoszewskiego (także po jego śmierci).
– W obozie byli szpicle Politische Abteilung [wydziału politycznego, "obozowego Gestapo" – przyp. MZ], którzy "nadstawiali ucha". Ale nigdy nie słyszałem o sytuacji, w której donosiciel zostałby w nagrodę zwolniony z obozu. Owszem – taki ktoś mógł cieszyć się pewnymi przywilejami: trafić do dobrego komanda albo spać w bloku dla "prominentów". Ale gestapowcom zależało raczej na tym, aby takich ludzi zatrzymać za drutami jako przydatnych, sprawdzonych agentów – tłumaczy mi historyk.
Insynuacje pod adresem Bartoszewskiego uważa z wielu powodów za kompletnie niewiarygodne. – Trafił do obozu jako nastolatek z łapanki. Nie było żadnego powodu, aby wydział polityczny się nim zainteresował. Bartoszewski zresztą sporo w obozie wycierpiał, ledwie uszedł z życiem – wyjaśnia dr Setkiewicz. – Miał przede wszystkim sporo szczęścia.
Bartoszewskiemu życie uratował parotygodniowy pobyt w obozowym szpitalu. Ale nie trafiłby do niego, gdyby nie decyzja jednego z polskich lekarzy, który uznał, że trzeba młodego chłopaka leczyć. Warto zresztą dodać, że kiedy w kwietniu 1941 r. Władysława Bartoszewskiego wywoływano na porannym apelu z tłumu więźniów, sądził, że nie chodzi o zwolnienie – raczej o rozstrzelanie.
Komisja lekarska i parafka sadysty
Na jego przykładzie warto opisać, jak wyglądała sama procedura zwolnienia. Więźnia, wyczytanego z numeru, prowadzono przed komisję lekarską. Była to realizacja zarządzenia samego Himmlera, któremu nie podobało się, że zwalniani więźniowie są w dramatycznym stanie i ludność cywilna szerzy w związku z tym niepożądane plotki.
– A plotek trzeba było unikać. Dlatego Himmler zażądał, aby zwalniano więźniów wyglądających tak zdrowo, jak to tylko możliwe. Jeśli więc ktoś był w gorszym stanie – chory, osłabiony, pobity – to przed zwolnieniem kierowano go do obozowego szpitala – tłumaczy historyk.
Więźniowie wiedzieli, że kiedy już stają przed komisją, muszą "prężyć pierś" i wyglądać jak najzdrowiej. Bartoszewski miał czyraki, ale polscy lekarze dla kamuflażu je przypudrowali. Lekarze z SS już się tym specjalnie nie interesowali. – Nie robiło im żadnej różnicy, kto i kiedy wychodzi – mówi dr Setkiewicz.
Potem więzień był wzywany do biura Politische Abteilung. Musiał podpisać zobowiązanie, że nie będzie prowadzić działalności wrogiej Rzeszy i oświadczenie, że nie doznał żadnych krzywd i nie rości sobie z tytułu pobytu w obozie żadnych pretensji. Miał też milczeć o tym, co w Auschwitz widział – Niemcy ostrzegali, że w przeciwnym razie wróci za druty i jeśli znów wyjdzie, to "tym razem już przez komin".
Ostateczna decyzja, tak czy inaczej, należała do szefa wydziału politycznego Auschwitz – SS-Untersturmführera Maxa Grabnera. Stawiał on na wnioskach symbole: "1" oznaczało zgodę, "1/2" – brak zgody, ale zezwolenie na zwolnienie przy następnym wniosku, "2" – odmowę.
Z powojennych zeznań innego esesmana wiemy, że Grabner – sadysta i postrach więźniów – w papiery wpisywał z reguły "dwójkę", opatrując ją zamaszystą parafką "Gr". Ile wniosków Grabner w taki sposób odrzucił – tego, z powodów wspomnianych na wstępie, nie wiadomo.
"Nikt mnie już nie bił, nie kopał"
Zachowało się natomiast ponad 300 zaświadczeń o zwolnieniu.
To dzięki nim wiemy dziś, że więzień na wolności miał się natychmiast stawić w miejscu pracy. – Musiał się też meldować co kilka dni na policji. Po jakimś czasie, jeśli nie dawał żadnych powodów do podejrzeń, Niemcy rezygnowali z tego środka dozoru – uzupełnia dr Setkiewicz.
Ostatnie chwile w obozie dopełniała wizyta w obozowym magazynie, aby odebrać z depozytu cywilne ubranie i rzeczy osobiste. Wypuszczano więźniów najczęściej grupami – esesman z załogi obozowej eskortował ich na dworzec. Bartoszewski opowiadał, że był tak słaby, że nie nadążał za innymi. – Ale za to nikt mnie już nie bił, nie kopał, nie okładał drągiem. Niewyobrażalna odmiana – wspominał.
Od ludzi, których dopiero co wypuszczono zza drutów piekła, ludzie na dworcu w Oświęcimiu odsuwali się ze strachem. Esesman kupował bilety, a potem upewniał się, że zwolnieni wsiedli do pociągu. – Pociąg ruszył. Wolność. Euforyczne poczucie wolności – wspominał Bartoszewski.
Po przesiadce do Warszawy pasażerowie, mimo olbrzymiego tłoku, ustępowali niedawnym więźniom miejsc siedzących.
http://wiadomosci.on...w-piekla/xhy3k0
