Demokratyczna Kampucza Czerwonych Khmerów (1975-1979)

Demokratyczna Kampucza Czerwonych Khmerów (1975-1979)
przyczynek autarkicznej rewolucji

Niepodległa Kambodża

Chcąc zająć się tematem Demokratycznej Kampuczy Czerwonych Khmerów, której dzieje zamykają się w latach 1975-1979, trzeba najpierw w skrócie przedstawić historię tego kraju w XX wieku. Trzeba zarysować pewne procesy, zwłaszcza podczas wojny lat 1970-1975, co pozwoli nam zrozumieć także pozorne paradoksy, na przykład fakt koalicji króla Kambodży Norodoma Sihanouka z Pol Potem, lub prawie zupełną bierność światowych mocarstw w obliczu zamknięcia Kambodży na świat zewnętrzny. Ewenementem na skalę światową jest, że „rewolucja” dokonała się w drodze legalnego przekazania władzy przez króla w ręce komunistów¹, którzy walczyli przeciwko uzurpatorskiej, określanej jako prawicowa, dyktaturze wojskowej, która w 1970 r. obaliła monarchię powołując na jej miejsce republikę. Stąd też unikanie później przez Czerwonych Khmerów używania tego określenia, pomimo że formalnie wprowadzony przez nich ustrój był formalnie republiką².
Kambodża uzyskała niepodległość po drugiej wojnie światowej, w wyniku procesów zapoczątkowanych stopniowym kompromitowaniem się francuskiej administracji kolonialnej. Zostały one przyspieszone zwłaszcza w okresie kolaboracji tejże z państwami osi, gdy w Indochinach administracją francuską zarządzała praktycznie Japonia. Stało się to bezpośrednio w wyniku ustaleń konferencji genewskiej z 1954 roku, w której Francja traciła ze swojego posiadania całe Indochiny³. Monarchistyczna Kambodża uzyskała na konferencji poparcie Chińskiej Republiki Ludowej, która wykorzystywała ją w celu osłabienia państw wietnamskich, z drugiej zaś strony deklarowana przez delegację kambodżańską całkowita neutralność Królestwa zyskała poparcie Stanów Zjednoczonych, którzy obawiali się, że terytorium Kambodży zostanie polem do przegrupowania się komunistycznego Viet Minhu. W początkowym okresie swojej niezależności, Kambodża otrzymywała również pomoc zarówno od Związku Sowieckiego, jak i Chin komunistycznych, oraz Stanów Zjednoczonych. W 1955 r. zostaje członkiem ONZ.

Książę Norodom Sihanouk.

Pomimo prób lawirowania pomiędzy mocarstwami i utrzymania swojej niezależności terytorialnej, Kambodża była infiltrowana przez komunistyczne partyzantki, głównie Viet Congu. W tej sytuacji, oskarżany nieraz o sympatie komunistyczne król Sihanouk mianował na szefa rządu skrajnie antykomunistycznego generała Lon Nola⁴, który w swojej zapalczywości miał odwrócić dotychczasowe złe losy. Polityka prowadzona przez władze kambodżańskie nie miała charakteru wyboru między dwoma wielkimi obozami ideologicznymi dominującymi na świecie po drugiej wojnie światowej, gdyż na gruncie Kambodży nie miały one odbicia w kulturze i polityce. Miała ona charakter pragmatyczny, nie ideologiczny. Kierowała się bezpośrednio realnymi i doraźnymi korzyściami, jakie król mógł wynegocjować dla swojego państwa od mocarstw. Jednocześnie cały czas narastało napięcie pomiędzy Khmerami a mniejszościami narodowymi, szczególnie wietnamską.
W latach 1968-1969 polityka neutralności Kambodży załamała się w wyniku eskalacji konfliktu wietnamskiego, gdy armia amerykańska w obliczu militarnej słabości armii khmerskiej przeprowadziła zorganizowaną operację przeciwko znajdującym się na pograniczu kambodżańsko-wietnamskim bazom Viet Congu (tzw. tajne bombardowania⁵).
W obliczu totalnego rozprzężenia administracji państwowej, uaktywniła się ze swoją partyzantką Komunistyczna Partia Kampuczy (czyli Czerwonych Khmerów – nazwa ta została im nadana przez Sihanouka⁶). Geneza kambodżańskiego ruchu komunistycznego sięga lat 40 i 50 i była związana z wietnamskim Viet Minhem oraz Komunistyczną Partią Indochin. Zjednoczenie zawdzięcza on Pol Potowi, które nastąpiło po zjeździe kambodżańskich komunistów w 1960 roku. Wtedy też zaczęła formować się ideologia komunizmu Czerwonych Khmerów, inspirowana przez nowe myśli lewicowe w Europie.

Lon Nol

Pol Pot

Tutaj należy przerwać ten wywód i poświęcić chwilę postaci Pol Pota, a właściwie Saloth Sara, przywódcy Komunistycznej Partii Kampuczy. Z pochodzenia khmerski chłop, urodzony w zamożnej rodzinie (ojciec posiadał 10 hektarów bardzo żyznej ziemi) w wiosce Prek Sbauv, położonej w centralnej Kambodży. Niepewny jest nawet dokładny rok urodzenia Pol Pota – niektórzy podają rok 1925, inni zaś rok 1928. Jeden z braci Pol Pota stanowczo twierdzi, że przyszedł on na świat dokładnie 19 maja 1925 roku. Sam Saloth Sar z kolei, w jednym z wywiadów podał datę 19 maja 1928 roku⁷. Ciekawym jest, że rodzina Salothów przed narodzinami przyszłego przywódcy rewolucji, gościła w swoim gospodarstwie ówczesnego monarchę kolonialnej jeszcze Kambodży: króla Sisowatha I, który zabrał ze sobą kuzynkę ojca Pol Pota imieniem Meak na swój dwór monarszy. Pol Pot, z pochodzenia chłop, przyszły komunistyczny przywódca państwa, był powiązany rodzinnie z dynastią monarszą, gdyż Meak została konkubiną poprzednika Sihanouka, króla Norodoma Monivonga.
Saloth Sar odbył podstawową edukację w klasztorze buddyjskim, wykształcenie średnie zdobył w liceum w Kampong Cham. Co ciekawe, w latach swojej nauki w liceum, przyszły Pol Pot przyjaźnił się z Lon Nonem, młodszym bratem przyszłego generała i Szefa Państwa Lon Nola. Nie wyróżniając się wynikami w nauce, dzięki koneksjom rodzinnym z dworem monarszym stolicy, udaje mu się otrzymać stypendium na studia we Francji, na które udał się w 1949 roku. Zapisał się do Instytutu Radiotechniki i Elektryczności. Nigdy studiów nie ukończył, jednak obeznany i zafascynowany dziełami Marksa i innych działaczy komunistycznych – szczególnie Samira Amina oraz Franza Fanona⁸, z których zaczerpnął i zaadoptował do warunków kambodżańskich idee autarkicznego, endogennego rozwoju, a także skrajny agraryzm i antyindustrializm (jako owoc rozwoju kapitalistycznego). Ten pierwszy z myślicieli komunistycznych, w swojej książce pisanej w latach 1975-1976, a więc po przejęciu władzy przez Czerwonych Khmerów, analizuje kambodżańską rewolucję w kategoriach doskonałego urzeczywistnienia idei światowego rozwoju endogennego, dostrzegając w niej ucieleśnienie głoszonych przez siebie idei. Określił Czerwonych Khmerów jako „doskonalszych marksistów”, niż Chińczycy i Wietnamczycy.
Pol Pot wrócił do kraju w 1952 roku, z postanowieniem wywołania i poprowadzenia do zwycięstwa rewolucji komunistycznej, porównując siebie do Robespierre’a, Lenina, Stalina czy Mao Zedonga. Historia jednoczenia i podporządkowania sobie kambodżańskiego ruchu komunistycznego (a zarazem wyzwolenia go od wpływów obcych żywiołowi khmerskiemu) jest bardzo skomplikowana i stanowi temat na osobny referat. Ważna dla tego wywodu jest tylko data 1963 r., kiedy to w lutym frakcja Saloth Sara zdobyła całkowitą władzę na łonie Komunistycznej Partii Kampuczy⁹.

Saloth Sar aka Pol Pot

Dojście Czerwonych Khmerów do władzy

W 1970 r. Generał Lon Nol na fali demonstracji niezadowolonych z sytuacji wewnętrznej Khmerów w stolicy Phnom Penh dokonał zamachu stanu, obalając Sihanouka i powołując do życia Republikę Khmerską. Był to pierwszy krok Czerwonych Khmerów do władzy, gdyż w wyniku obalenia księcia wkroczyli na arenę poważnej polityki w Kambodży, dołączając do niezgadzającego się z wojskowym przewrotem Królewskiego Rządu Jedności Narodowej Kampuczy (GRUNK) oraz Zjednoczonym Frontem Narodowym Kampuczy (FUNK), wraz z jego zbrojnym ramieniem: Narodową Armią Wyzwoleńczą. Rząd na emigracji był wspierany przez Chiny, przy jednoczesnym niezdecydowaniu i biernej postawie Związku Radzieckiego. Obalony monarcha widział w Czerwonych Khmerach chwilowych sojuszników, nie uważał ich bowiem za silne ugrupowanie, trzymany w świadomej dezinformacji czynionej przez komunistów zarówno kambodżańskich, jak i chińskich. Nie wiedział nawet na przykład, kto jest prawdziwym przywódcą Czerwonych Khmerów. Trzeba przyznać, że rząd emigracyjny nie zyskał dużego poparcia w społeczeństwie, w przeciwieństwie do rządów Lon Nola, który rozpoczął zdecydowane kroki przeciwko mniejszości wietnamskiej i Viet Congowi.
Na prowincji miały miejsce pierwsze chłopskie rewolty inspirowane już przez Czerwonych Khmerów. Pominiemy tutaj dzieje samej wojny domowej. Ważnym jest fakt, że w trakcie jej trwania na jedną z najpoważniejszych sił w kraju wyrośli właśnie Czerwoni Khmerzy, zasilani materialnie zza granicy (w głównej mierze przez Chińską Republikę Ludową¹⁰). Sojusz z obalonymi i uznanymi przez część społeczności międzynarodowej władzami Kambodży dawała potężny atut ruchowi rewolucyjnemu – mianowicie legitymizację, gdyż oto rewolucjoniści występują w obronie legalnych i uznanych władz, walcząc z uzurpatorem.
Czerwoni Khmerzy przejęli władzę w Kambodży drogą militarną, w połowie 1975 roku zajmując stolicę Phnom Penh w drodze szturmu. Na pomoc dotychczas niechętnie angażujących się w konflikt Stanów Zjednoczonych, było już za późno. 17 kwietnia siły rządowe skapitulowały i oddały władzę w ręce komunistów, którzy po opuszczeniu przez wszystkie zagraniczne ekipy dyplomatyczne Kambodży, zaczęli wprowadzać w życie totalną rewolucję. Czerwoni Khmerzy nie powołali rządu, lecz anonimową Angkar, Organizację Naczelną¹¹, rezydującą w opustoszałej stolicy. Jeszcze tego samego dnia wydała ona rozporządzenie ewakuacji całej stolicy, liczącej w tym momencie blisko dwa miliony mieszkańców, argumentując to rzekomym zbliżającym się bombardowaniem miasta przez Amerykanów. W istocie jednak był to pretekst, by opróżnić największe miasta w kraju¹², w celu organizacji społeczeństwa na nowo w wiejskich kooperatywach, zgodnie z ideą autarkii autorstwa Czerwonych Khmerów. Nazwę państwa zmieniono na Demokratyczną Kampuczę, nawiązując do rodzimej nazwy kraju, zrywając z pochodzącą z francuskiego „Kambodżą”.
Konstytucja, uchwalona w styczniu 1976 roku, czyniła najwyższą władzą Zgromadzenie Przedstawicieli Ludowych, złożone z 250 kandydatów wybieralnych w tajnych i bezpośrednich wyborach. Faktycznie jednak, pierwsza kadencja została wyłoniona w drodze aklamacji parlamentarzystów przez prowincjonalne komitety partyjne. Zgromadzenie dalej wybierało władzę sądowniczą – trybunały ludowe, oraz Radę Państwa, będącą władzą wykonawczą i przedstawicielstwem kraju za granicą w jednym. Pokojowo zerwano z niedawnym monarchistycznym sojusznikiem, księciem Sihanoukiem. Zrzekł on się na emigracji dobrowolnie z szefostwa państwa (do czasu ogłoszenia konstytucji, to on był oficjalnie szefem Demokratycznej Kampuczy). Zgromadzenie Przedstawicieli Ludowych wyznaczyło byłemu monarsze emeryturę, w wysokości 8 tys. dolarów rocznie. W ten sposób komunistyczna władza zyskała wspomnianą już legitymizację ze strony byłej władzy sprzed zamachu stanu Lon Nola.
Rząd wyłoniony w kwietniu 1976 roku był minimalny i składał się z Pol Pota, jako premiera, oraz 8 szczątkowych ministerstw. Każde z nich zatrudniało jedynie kilkunastu urzędników. Pozostawiało to faktyczną władzę wykonawczą, zwłaszcza na prowincji, w rękach organizacji partyjnej. Liczebność członków partii, będącej organizacją elitarną w państwie, stała na poziomie około 15 tysięcy członków.
Trzeba powiedzieć jeszcze o grupie, na której najsilniej opierali się komuniści, a która później będzie wykonywała najcięższe, rewolucyjne zadania. Chodzi o tzw. yotheas (słowo to oznacza młodzież), rekrutujących się spośród dzieci rewolucjonistów z góry, w szczególności samej Organizacji. Była to grupa na kształt tajnej policji, bojówki rewolucyjnej, podłegłej wyłącznie najwyższej władzy, a która swoje zadania wypełniała bez oglądania się nawet na rewolucyjne procedury¹³. To ta grupa będzie głównie odpowiedzialna za nadzór represji na społeczeństwo, stanowiąc m. in. obsadę najcięższego więzienia rewolucji Tuol Sleng, mieszczącego się w budynkach byłego liceum w Phnom Penh.

Tuol Sleng w 1979 r.

Gwałtowna rewolucja Demokratycznej Kampuczy

Cele i środki rewolucji planowanej przez Czerwonych Khmerów streszczają się w największym skrócie wśród 8 punktów tajnego dokumentu partyjnego kierownictwa Komunistycznej Partii Kampuczy, której istnienie starano w ogóle ukryć: „1. Zlikwidować wszystkie ośrodki miejskie, 2. Zlikwidować handel, 3. Zakazać używania pieniędzy, 4. Pozbyć się wszystkich mnichów buddyjskich ze świątyń i skierować ich do pracy w kooperatywach, 5. Zlikwidować wszystkich przywódców reżimu Lon Nola od najwyższego szczebla począwszy, 6. Wznieść na całym obszarze Kampuczy sieć kooperatyw wiejskich wraz z systemem zbiorowej pracy i żywienia, 7. Całkowicie pozbyć się wietnamskiej mniejszości, 8. Przesunąć oddziały na granicę, szczególnie we wschodnie sektory pogranicza kambodżańsko-wietnamskiego.”¹⁴
U podstawy rewolucji Czerwonych Khmerów leżała idea wspomnianej wcześniej autarkii¹⁵. Oznaczało to w uproszczeniu całkowitą samowystarczalność, we wszystkich aspektach życia gospodarczego, kulturalnego i politycznego. Pol Pot zarządził wydalenie wszystkich obcokrajowców poza granice Kampuczy, początkowo zostawiając jedynie przedstawicielstwo Chińskiej Republiki Ludowej. Dystansując się od światowego ruchu rewolucyjnego, nowi panowie Kambodży nawiązywali do mitu Złotego Wieku khmerskiego Imperium Angkoru, istniejącego między VIII a XV wiekiem. Trudno jednak nie zauważyć inspiracji innymi: wspomnianymi już teoriami Samira Amina i Franza Fanona oraz chińskim Wielkim Skokiem Naprzód i rewolucją kulturalną, która bardzo przypomina khmerską „gwałtowną” rewolucję.
Potęgę Demokratycznej Kampuczy miano zbudować na wyłącznie uprawie ryżu, który uważano za największe bogactwo ludu¹⁶. Służyć miały temu wiejskie kooperatywy, zarządzane przez autonomiczne jednostki partii. W nowym demokratycznym społeczeństwie każda wspólnota ludzka była wspólnotą w skrajnie dosłownym tego słowa znaczeniu: wszystko było w niej wspólne, zaś każdy przedmiot materialny był rozdzielany przez odpowiednie władze nowego państwa – od racji żywnościowych, poprzez ubiór (każdy chłop miał prawo do jednego kompletu ubioru rocznie), aż po najprostsze narzędzia rolnicze (których nie można było posiadać na własność). Każdy mieszkaniec kooperatywu był zmuszony do takiej samej pracy na polach ryżu, z nielicznymi wyjątkami pozostałości innych klas społecznych, którzy za swoje umiejętności mogli wynegocjować częściowe zwolnienie z prac w polu, by zająć się zaopatrywaniem swojej wspólnoty w owoce swojego rzemiosła. Szczególnie poszukiwani byli kowale, w celu konserwacji używanych narzędzi rolniczych i produkcji nowych, po tym jak całkowicie zamknięto granice na świat zewnętrzny i zlikwidowano krajowy przemysł¹⁷ (który skądinąd nie stał nigdy na wysokim poziomie).
Życie codzienne w komunach było poddane rygorystycznym zasadom wspólnotowym. Na przykład każdego wieczoru odbywały się obowiązkowe wykłady dla mieszkańców, wyjaśniające sens rewolucji i przedstawiające plany modernizacji rolnictwa a później całego kraju¹⁸. Innymi przykładami były obowiązkowe wspólne posiłki wszystkich mieszkańców, lub też poddanie ścisłej kontroli życia rodzinnego. Małżeństwo można było zawrzeć jedynie z pozytywną opinią władzy, która skrupulatnie badała życiorysy kandydatów. Zakazane również były małżeństwa pomiędzy przedstawicielami różnych kategorii obywateli, na które zostało podzielone nowe społeczeństwo, np. między chłopem a nauczycielką¹⁹. Planu reorganizacji administracyjnej kraju, polegającym na pokryciu kraju siecią kooperatyw nigdy w zasadzie nie doprowadzono do końca, z prostej przyczyny braku czasu.
Produkcja rolna miała być zintensyfikowana do maksimum, czemu służyło w końcu przesiedlenie wszystkich mieszkańców miast na wieś i budowie ogólnokrajowej sieci irygacyjnej, mającej być dumą rewolucji. Plany napotykały oczywiste przeszkody, jak np. koszty utrzymywania dużej ilości w ogóle nie obeznanych w rolnictwie khmerów, którzy przynosili raczej szkody w wyniku swojej niedoświadczonej pracy, niż korzyści. W planach zakładano wzrost produkcji rolnej o około 20% w stosunku do czasów sprzed rewolucji, czego nie udało się osiągnąć, z powodu wspomnianych wyżej problemów. Nie do ocenienia są budowane za Czerwonych Khmerów nowe sieci irygacyjne (odzwierciedlone symbolicznie w nowym godle Demokratycznej Kampuczy), które uległy zniszczeniu w wyniku inwazji wojsk wietnamskich w 1979 r. Budowa nowej sieci miała swoje wzloty i upadki: w dystrykcie Kien Svay, na przykład, w drugiej połowie 1975 roku, w ciągu kilku dni deszcz zniszczył kilkukilometrowy kanał wznoszony przez wiele miesięcy. Z drugiej strony, w kilku kooperatywach po wzniesieniu nowej sieci irygacyjnej faktycznie osiągnięto planowane ponad dwukrotne zwiększenie zbiorów ryżu z hektara. Inny obraz dają jednak statystyki spożywanego dziennie ryżu: przed rewolucją był on oceniany na 400 gramów na osobę, to w latach Demokratycznej Kampuczy norma oceniana jest pomiędzy 250 a 300 gramów na osobę²⁰. Doprowadziło to do sytuacji, gdzie dieta szerokich mas społeczeństwa była uzupełniana na własną rękę w postaci łodyg bananowca oraz martwych ptaków, gryzoni i gadów. W sytuacji braku zaopatrzenia (szczególnie leków) i zaniżonej produkcji żywności, nie do wykonania były zalecenia centrali, by każdemu obywatelowi zapewnić pełnowartościowy mięsny posiłek dwa razy w tygodniu. Było to też przyczyną miejscowych epidemii chorób, które za czasów kolonialnych i rządów monarchii Sihanouka należały do rzadkości w Kambodży: jak cholery, malarii czy dezynterii.

Roztańczona ludność na zdjęciu propagandowym.

Skoncentrowana produkcja rolnicza miała być podstawą szybkiej modernizacji kraju. Za kapitał zdobyty na eksporcie ryżu (i mniejszej skali kauczuku), który to eksport był jedynym przejawem kontaktów handlowych ze światem, miały powstać kooperatywne fabryki służące naczelnej zasadzie autarkii. Sama ta zasada, w swych oderwanych od rzeczywistości założeniach, szybko również przestawała być przestrzegana, najpierw nieoficjalnie. Wiązało się to z oczywistą niemożnością urządzenia całego porządku produkcyjnego w sytuacji, gdzie wiele regionów przez wieki tradycji wyspecjalizowało się w wąskich gałęziach produkcji rolnej i rzemieślniczej i w nowych warunkach nie dawała sobie rady. Szybko też, przy cichym przyzwoleniu władz kooperatyw, lub też wprost za ich zgodą, doszło do handlu wymiennego, i to na skalę krajową. Władze naczelnie w początkowym okresie mogłe nie mieć nawet pojęcia o tym procederze, gdyż kontrole centrali na prowincji należały do rzadkości. Struktury terenowe cieszyły się stosunkowo dużą autonomią, co już kilkakrotnie zostało wspomniane.
Stan rzeczy zyskał ostatecznie akceptację władz Organizacji. Pod koniec panowania Czerwonych Khmerów, w łonie naczelnych władz były rozważane plany wprowadzenia nowej waluty i wprowadzenia legalnej wymiany pomiędzy poszczególnymi komunami, gdy przywódcy rewolucji stanęli przed faktami niemożności wprowadzenia w życie idei skrajnego autarkizmu. Nadal jednak import zza granicy był surowo zakazany, co też powodowało sytuacje dosyć niezwykłe, gdy obywatele, szczególnie funkcjonariusze nowej władzy, chcieli oczywiście obejść te przepisy. Tuż za granicą z Tajlandią, małe tajlandzkie miasteczko Aranyaprathet rozrosło się na początku 1976 roku w olbrzymi bazar, gdzie nieoficjalnie zaopatrywała się różnymi drogami ludność khmerska z Demokratycznej Kampuczy²¹. Same władze zostały też w końcu zmuszone do zrewidowania swoich postanowień, gdy w obliczu braku możliwości własnej produkcji – zaczęły sprowadzać za pośrednictwem chińskich funduszy leki i środki dezynfekcyjne.

Khmerscy chłopi na propagandowym zdjęciu.

Bardzo szybko w wyniku braku materiałów pędnych komunikacja, zgodnie zresztą z planami rewolucji, cofnęła się do wykorzystywania rowerów i zwierząt pociągowych. Z drugiej strony, w niecałe pół roku nowe władze uporały się z naprawą zniszczonych w ciągu wieloletniej wojny siecią głównych trakcji komunikacyjnych, udrażniając je przed końcem 1976 roku, w dużej części naprawiono zniszczone sieci kolejowe, budując także nowe odcinki od podstaw.
Rewolucja społeczna polegała na nowym, wstępnym podziale na pięć klas: robotniczą, chłopską, burżuazję, kapitalistyczną i feudalną²². W wyniku rewolucji, miało powstać nowe społeczeństwo, złożone wyłącznie z chłopów, robotników i żołnierzy. Oznaczało to skazanie wszystkich, którzy nie pasowali do żadnej z nich, na zniknięcie. Ważne było również kryterium narodowościowe, gdyż Czerwoni Khmerzy stali również na gruncie narodowego szowinizmu i jedno z ich haseł mówiło o pozbyciu się wszystkich obcokrajowców, ze szczególnym naciskiem na mniejszość wietnamską. Na to nakładał się jeszcze jeden wewnętrzny podział ludności biorący pod uwagę prawa. Istniały mianowicie trzy typy obywateli: o pełnym zakresie praw; kandydaci do tychże; oraz pozbawieni wszystkich praw. Ci ostatni w domyśle byli przeznaczeni do eksterminacji, gdyż i tak głodowe racje żywnościowe były im systematycznie zmniejszane. Całe społeczeństwo zmilitaryzowano, w celach wojskowych, jak i produkcyjnych, na pułki, bataliony, kampanie i plutony²³.
Chcąc umocnić swoją władzę, Czerwoni Khmerzy musieli obalić obecną od tysiącleci w Kambodży tradycję monarchii. Było to główną przyczyną represji wobec dominującej religii buddyzmu, która żyła w ścisłej symbiozie z dotychczasowym modelem władzy. Wiązało się to z oficjalnym zakazem kultu religijnego oraz objęciem programem czystek całego kleru buddyjskiego (nawet tego, który wcześniej aktywnie wspomagał ruch Czerwonych Khmerów). Nowa władza uzasadniała swoje kroki aspektami narodowymi, zarzucając m. in. obce pochodzenie religii buddyjskiej. Represje spotkały również muzułmanów, z podobną argumentacja o obcym pochodzeniu, jak i faktem, że mniejszość ta aktywnie popierała rządy generała Lon Nola; jak i chrześcijan (mniejszość ta liczyła zaledwie kilka tysięcy ludzi). W tym przypadku każdego odkrytego chrześcijanina czekała śmierć jako tajnego współpracownika CIA²⁴.
W procesie budowy nowego społeczeństwa i kultury rewolucyjnej, stworzono specjalny, kodeks moralny. Był on rozpowszechniany wszelkimi sposobami. Obywatele zapoznawali się z nim podczas obowiązkowych wykładów i audycji radiowych. Jego dwanaście punktów stanowiło:
1 ) Będziesz kochał robotników i chłopów, czcił ich i służył im.
2 ) Będziesz służył ludowi, gdziekolwiek jesteś, całym swoim sercem i umysłem.
3 ) Będziesz szanował lud, nie przynosząc uszczerbku jego interesom, nie dotkniesz jego własności i upraw; nie przywłaszczysz sobie nawet tyle co jedno ziarno pieprzu i nie powiesz nawet jednego złego słowa przeciwko nim.
4 ) Będziesz błagał lud o wybaczenie, jeśli popełnisz błąd w zachowaniu wobec niego. Jeśli narazisz na szwank interesy ludu, wynagrodzisz mu wszelkie straty.
5 ) Będziesz szanował prawa ludu w mowie, śnie, idąc, stojąc, siedząc, w powadze i radości.
6 ) Nie uczynisz niczego niewłaściwego wobec kobiety.
7 ) W jedzeniu i piciu ograniczysz się jedynie do rewolucyjnych produktów.
8 ) Nigdy nie będziesz uprawiał hazardu.
9 ) Nie dotkniesz pieniędzy ludu. Nie położysz ręki nawet na jednym ziarnku ryżu czy tabletce leku, będących własnością społeczną państwa czy ministerstwa.
10 ) Będziesz zachowywał się łagodnie wobec ludu pracującego i klasy robotniczej oraz wszystkich obywateli. Wobec wrogów, amerykańskich imperialistów i ich marionetek będziesz podsycał swoją nienawiść.
11 ) Będziesz wspierał pracę ludu i kochał jej owoce.
12 ) Będziesz walczył z determinacją i poświęceniem z każdym wrogiem, przeciwnością, gotowy złożyć wszystko, nawet własne życie dla ludu, robotników i chłopów, rewolucji i Organizacji.²⁵
Tworzono jednocześnie zręby nowej, rewolucyjnej kultury, która w specyfice khmerskiego ruchu komunistycznego odwoływała się do „dwutysiącletniej tradycji” na wpoły legendarnego Imperium Angkoru. Z powodu krótkiego okresu panowania rewolucjonistów nigdy te prace nie wyszły poza etap przygotowań i nieliczne poematy i pieśni, pisane na zlecenie.
W podobieństwie do maoizmu, ruch czerwonych khmerów charakteryzował antyintelektualizm, komuniści w Kampuczy również uznawali za najlepszą metodę odpowiedniej reedukacji osób wykształconych, obok ciężkiej pracy fizycznej i umieszczeniu w najniższej, pozbawionej praw grupie obywateli, bezpośrednią eksterminację. Absurdalnym było założenie Czerwonych Khmerów, że intelektualistów w rolach wymagających wysokiej specjalizacji zastąpi lud. Wedle ich przekonania, odpowiednio nastawiona ideologicznia osoba szybko miała zyskać odpowiednich umiejętności od razu z praktyki. Stąd zbierające niezwykle wysokie żniwo, przekierowanie małej części chłopów i innych praworządnych rewolucjonistów do zadań tak wysoce specjalistycznych jak chirurgia. Nie trzeba chyba wyjaśniać, czemu takie zmiany nie cieszyły się wysoką efektywnością.

Aparat represji

Omówienia wymaga oczywiście jeszcze aparat represji. Jak każdy ruch komunistyczny, tak i Czerwoni Khmerowie zakładali od początku fizyczną eliminację części społeczeństwa. W latach ich władzy miały miejsce dwie wielkie akcje, które pociągnęły za sobą olbrzymie straty ludzkie. Pierwszą była ewakuacja ponad dwumilionowej stolicy i wszystkich innych ośrodków miejskich. Spowodowało to pierwszą klęskę głodu, gdy mieszkańcy miast w krótkim czasie ogołocili dżunglę, do której zostali wysłani bez uprzedniego przygotowania, praktycznie ze wszelkiego pożywienia. Jeden z ocalałych świadków tzw. „exodusu” wspomina, że w cztery miesiące ludność z jego rodzinnego, prowincjonalnego miasta, ogołociła dżunglę z krabów, ślimaków, gadów, pędów bambusa i korzeni, dosłownie ze wszystkiego, co nadawało się do spożycia. Drugą akcją, zbiegającą się w czasie z ewakuacją miast, był proces przyspieszonej kolektywizacji, który doprowadzał w ciągu władzy komunistycznej do kilku kolejnych klęsk głodu.
Symbolami represji reżymu Czerwonych Khmerów stały się więzienie Tuol Sleng oraz tzw. Pola Śmierci, miejsca masowych kaźni i pochówku wrogów rewolucji. Więzienie, umieszczone w zabudowaniach dawnego liceum, cieszy się największą sławą z kilku powodów. Po pierwsze, było to główne więzienie w całym kraju, u boku nowych władz. Po drugie, zachowała się bogata dokumentacja nadzorców i obsługi więziennej, którą tworzyli wspomnieni yotheas. W szczytowym okresie przebywało tutaj do 7 tysięcy więźniów.
Do dziś bardzo dużym problemem jest ocena liczby ofiar rządów Czerwonych Khmerów. Spór ma wymiar statystyczny, spowodowany dużą rozbieżnością statystyk liczebności mieszkańców Kambodży sprzed rewolucji oraz diametralnie różnymi szacunkami ofiar. Przed powstaniem Demokratycznej Kampuczy, oceniano ludność od 7 milionów, do ponad 7 i pół miliona. Szacunki po obaleniu reżymu Pol Pota mówią natomiast o stanie od 6 do 6 i pół miliona, nie licząc dodatkowo Khmerów przebywających za granicą, którzy opuścili kraj, a których liczbę ocenia się na około pół miliona ludzi.
Diametralnie różnią się proponowane przez wielu ludzi liczby ofiar rewolucji, których rozbieżność sięga czasem miliona ofiar. I tak, w zależności od autora, liczba ofiar otwiera się od 300 tys. lub 600 tys. (taką liczbę proponował po obaleniu rządu Pol Pota m. in. magazyn „Time”), aż do 2 i pół miliona, które podawał obalony generał Lon Nol. Sam Pol Pot przyznawał się do liczby 800 tys. ofiar rewolucji. Jeszcze większe, proporcjonalnie, rozbieżności występują przy rozpatrywaniu konkretnych przyczyn śmierci ludzi. Różne źródła mówią o liczbie ofiar egzekucji wrogów rewolucji: od 2 tysięcy do aż miliona ofiar²⁶.
Uwzględniając statystyczny przyrost naturalny, Adam Jelonek w swojej monografii zaproponował uśrednioną liczbę ponad miliona dwustu tysięcy ofiar rewolucji Czerwonych Khmerów. Podobną liczbę podaje również Departament Stanu USA.

Upadek Demokratycznej Kampuczy i podsumowanie

Dzieje rewolucji w Kambodży, lecz nie samego ruchu Czerwonych Khmerów, kończą się w styczniu 1979 roku, gdy po krótkiej kampanii wojskowej, wojska wietnamskie przy wsparciu lokalnych powstań, zdobyły Phnom Penh i uformowały poddany sobie rząd pod przewodnictwem Heng Samrina. Na miejsce Demokratycznej Kampuczy powołano Ludową Republikę Kampuczy, która funkcjonowała do 1989 roku, by kilka lat później (1993) przywrócić monarchię.
Ruch Czerwonych Khmerów działał na drodze partyzanckiej w zasadzie aż do śmierci Pol Pota w 1998 roku. Godne odnotowania jest, że jeszcze raz, w 1982 roku, Czerwoni Khmerowie uformowali koalicję z monarchistami, przeciwko prowietnamskim władzom.
Rewolucja w Kambodży w latach 1975-1979 jest wydarzeniem bez precedensu w historii. Pomimo szeregu inspiracji oraz zapożyczeń metod z innych rewolucji (głównie z odłamu maoistowskiego) i teorii zachodnioeuropejskich myślicieli lewicy XX wieku, autarkiczna rewolucja Czerwonych Khmerów była i do dnia dzisiejszego jedyna w swoim rodzaju, zarówno u podstaw teoretycznych, jak i skali podjętych działań praktycznych. Jak żadna inna rewolucja, dzięki swojej właśnie „gwałtowności”, czyli tempie wprowadzanych zmian, ukazuje fałsz i zbrodniczość wszelkich idei postępu wychodzących z założenia konieczności zmiany tradycyjnego porządku społecznego i zaprzeczenia prawom ekonomii. A te w ogólnych klamrach są identyczne w każdym kręgu cywilizacyjnym.
Dziś wielu członków byłego ruchu Czerwonych Khmerów jest aktywna politycznie, mają też własną, uznaną organizację Grupa Studiów nad Teorią Pol Pota. Pomimo tego, w 2001 roku powołano trybunał do osądzania zbrodni Czerwonych Khmerów. W 2009 roku skazano pierwszego aktywistę Czerwonych Khmerów Kang Kek Ieu (pseudonim Duch). Otrzymał on wyrok dożywocia za zbrodnie przeciwko ludzkości. Obecnie trwają procesy kolejnych trzech: Nuon Chea, Khieu Samphan, Ieng Sary’ego. Ten ostatni nie doczekawszy się wyroku, zmarł z przyczyn naturalnych 14 marca bieżącego roku (2013).

Ieng Sary w 2010 r.

¹ Ben Kiernan, The Pol Pot Regime.Race, power, and genocide in Cambodia under the Khmer Rouge, 1975-79, Yale University Press, New Haven-London 1996, s. 2
² Tadeusz Detyna, Kambodża w okresie gwałtownych przemian społecznych i politycznych oraz polskie reakcje na wydarzenia w tym kraju, Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego, Opole 2010, s. 190-191.
³ Piotr Ostaszewski, Kambodża. Zapomniana wojna, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2003, s. 65.
⁴ Adam W. Jelonek, Rewolucja Czerwonych Khmerów 1975-1978. Studium autarkicznego rozwoju, Wydawnictwo Naukowe „Scholar”, Warszawa 1999, s. 37.
⁵ Cf. ibidem, s. 105-106.
⁶ Ibidem, s. 37.
⁷ B. Kiernan, op. cit., s. 9.
⁸ Cf. A. W. Jelonek, op. cit., s. 52-55.
⁹ Ibidem, s. 36-37.
¹⁰ Cf. B. Kiernan, op. cit., s. 129-131
¹¹ Cf. A. W. Jelonek, op. cit., s. 101.
¹² P. Ostaszewski, op. cit., s. 326-327. Obrazowy opis ewakuacji vide B. Kiernan, op. cit., 39-54.
¹³ A. W. Jelonek, op. cit., s. 102-103.
¹⁴ P. Ostaszewski, op. cit., s. 268.
¹⁵ A. W. Jelonek, op. cit., s. 74
¹⁶ Ibidem, s. 79-80.
¹⁷ Cf. ibidem, s. 77-79.
¹⁸ Ibidem, s. 82.
¹⁹ Cf. ibidem, s. 125-132.
²⁰ Ibidem, s. 93.
²¹ Ibidem, s. 92.
²² Ibidem, s. 103, 106.
²³ Ibidem, s. 108.
²⁴ Ibidem, s. 123-124.
²⁵ Ibidem, s. 136.
²⁶ Ibidem, s. 152-153, 155-157.

Bibliografia:
Detyna Tadeusz, Kambodża w okresie gwałtownych przemian społecznych i politycznych oraz polskie reakcje na wydarzenia w kraju,Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego, Opole 2010.
Jelonek Adam W., Rewolucja Czerwonych Khmerów 1975-1978, Warszawa, „Scholar” 1999.
Kiernan Ben, The Pol Pot Regime. Race, Power, and Genocide in Cambodia under the Khmer Rouge, 1975-79, Yale University Press, New Haven-London 1996.
Ostaszewski Piotr, Kambodża: Zapomniana Wojna 1970-1975, Toruń, Wydawnictwo Adam Marszałek 2003.
Warneńska Monika, Śladami Pol Pota, Warszawa, Świat Książki 1999 (Galeria tyranów XX wieku).

Bibliografia skromna, jednak te pozycje z nawiązką wystarczają na zaspokojenie tak ogólnych założeń przyczynku. Przepraszam za brak przypisów do ostatniej pozycji. Przy pisaniu nie byłem już w posiadaniu tej książki, dysponując jedynie krótkimi notatkami, które z powodu mojego lenistwa były pozbawione numerów stron.