Stracony przez zagazowanie.
Historia Gee Jona.
Wbrew rozpowszechnionej opinii, historia komory gazowej nie rozpoczyna się wcale w nazistowskich Niemczech, ale w Stanach Zjednoczonych okresu prohibicji. To właśnie w USA, na mocy ustawy uchwalonej w pierwszych miesiącach 1921 r., dokonano pierwszej na świecie egzekucji z użyciem cyjanowodoru.
Przeprowadzono ją na Gee Jonie, chińskim gangsterze oskarżonym o zamordowanie członka wrogiego kartelu.
Komora gazowa w jednym z amerykańskich więzień
Foto: Nagel Photography / Shutterstock
Zabójstwo dokonane przez Gee Jona – Chińczyka z Kantonu, który do San Francisco przyjechał w 1907 r. – było jednym z wielu epizodów, które w tamtym czasie miały miejsce na terenie północnej Kalifornii. O wpływy rywalizowały ze sobą wówczas gangi składające się przede wszystkim z chińskich imigrantów. Dla białych mieszkańców stanu, którzy o Azjatach napływających do Ameryki wiedzieli niewiele, była to wystarczająca przesłanka, aby podnieść alarm wobec rosnącego gwałtownie "żółtego niebezpieczeństwa".
Sprawę błyskawicznie nagłośniono, czyniąc z niej priorytet amerykańskiego wymiaru sprawiedliwości. Gee Jona, który wieczorem 27 sierpnia 1921 r. pociągnął za spust, oraz jego pomocnika, dziewiętnastoletniego Hughiego Singa, który działaniom starszego od siebie mężczyzny najprawdopodobniej tylko się przyglądał, kilka miesięcy później skazano na karę śmierci. Powołując się na ustawę z 28 marca 1921 r., sędzia zarządził egzekucję z użyciem trującego gazu.
Wszystko być może potoczyłoby się zresztą inaczej, gdyby nie Hughie Sing. W postępowaniu, które pod względem dowodowym wydawało się co najmniej niekompletne (brakowało m.in. motywu i świadków), kluczowe okazały się bowiem jego obciążające zeznania.
James Frame, adwokat obu mężczyzn, wielokrotnie próbował się odwoływać od wyroku. Podnosił, że ze względu na swą podrzędną rasę i wynikającą z niej indolencję jego klienci nie są w stanie odróżnić dobra od zła. W toku apelacji sprawa trafiła nawet przed oblicze sądu najwyższego, który jednak podtrzymał wyrok.
Gee Jon
Foto: en.wikipedia.org © Creative Commons
Insektycyd w służbie prawa
Temat doboru gazu, który zostanie ostatecznie zastosowany do egzekucji, w dyskusjach – tak akademickich, jak i publicystycznych – wracał raz po raz. Profesor Sanford Dinsmore twierdził na przykład, że za wyborem cyjanowodoru przemawiają "dziesiątki udanych fumigacji na terenie stanu, które miały na celu wybicie pluskiew w prywatnych domach, żołędziowców w magazynach i śródziemnomorskich mklików mącznych w młynach".
Przeciwny jego użyciu był tymczasem Frank Curran (jak na ironię: jeden z twórców ustawy z 1921 r.). Zwracał uwagę, że wdychanie jego oparów będzie dla skazańców niesłychanie bolesne – a więc także: nieszczególnie humanitarne – wobec czego lepiej byłoby ich już po prostu zatłuc na śmierć.
Przyjmując argumentację Dinsmore’a – wówczas doradcy stanowego oddziału Public Heath Service – władze więzienia postanowiły nie eksperymentować i sięgnąć po sprawdzone "rozwiązanie". Należało jeszcze zaprojektować instalację, którą gaz miał zostać wprowadzony do komory.
Prosty schemat (na który składały się: system rur i wywietrzników, wentylator i nagrzewnica) komplikował jedynie pomysł, by prócz zbiorników z trującym gazem podłączyć do instalacji identyczne pojemniki ze sprężonym powietrzem.
Dzięki temu strażnicy przeprowadzający egzekucję mogliby, odkręciwszy kurki, zakładać, że do komory wprowadzali nie cyjanowodór, ale zwykłe powietrze. Władzom stanowego zakładu karnego w Newadzie wydawało się szczególnie ważne, aby swoich pracowników zawczasu uwolnić od potencjalnych wyrzutów sumienia.
Drugie życie zakładu fryzjerskiego
Niekończący się ciąg apelacji i sądowych odwołań sprawił, że do 1924 r. dyrektor więzienia nie rozpoczął jeszcze przygotowań do budowy komory gazowej. Ustaliwszy, że egzekucja musi mieć miejsce w szczelnym pomieszczeniu, do którego będzie można wszelako zajrzeć z zewnątrz, władze zakładu karnego zarządziły rozpoczęcie prac.
Zadecydowano, że komora gazowa zostanie zlokalizowana w nieużywanym, czterdziestoletnim zakładzie fryzjerskim. Prosty, parterowy budynek z betonu i cegły nadawał się na ten cel doskonale. Wystarczyło jedynie wypełnić pęknięcia powstałe na jego elewacji na przestrzeni lat i wstawić do niego potrzebną aparaturę. Ponieważ w każdej ścianie budynku wprawione było przynajmniej jedno okno, więcej w zasadzie nie trzeba było robić już nic.
Rozpoczęcie prac nad komorą gazową miało jednak dość nieoczekiwane konsekwencje. Z więzienia odeszło bowiem wówczas aż 4 strażników, którzy przeciwni byli nowej metodzie wykonywania kary śmierci. Opór stawiali również sami więźniowie. Odmawiając pomocy przy budowie, kilkunastu z nich zagwarantowało sobie pobyty w izolatkach.
Z myślą o przyszłych egzekucjach zakupiono 20 funtów (ok. 10 kg) cyjanowodoru. Trzeba go było jednak jakoś dostarczyć do więzienia. Ponieważ publiczni przewoźnicy odmówili przewozu z przyczyn bezpieczeństwa, zakład stanowy w Newadzie musiał po niego wysłać własny transport. Ku nieszczęściu Gee Jona (i, niewątpliwie, ku uciesze kierowcy, który w "podróż", dla towarzystwa, zabrał swą małżonkę), ładunek – przewożony po oblodzonych, górskich drogach – dotarł na miejsce w całości.
Aby sprawdzić, czy wszystko jest w porządku, przed zbliżającą się egzekucją przeprowadzono próbę generalną z udziałem trzech bezpańskich kotów. W jej trakcie wykryto drobny, ale raczej niegroźny wyciek gazu. Po jego usunięciu można było zacząć przygotowania do "spektaklu", na który wielu Amerykanów czekało już od dawna.
Człowiek w "żółtej masce"
Los skazańców ważył się w zasadzie do końca. Prasa brała w obronę Hughiego Singa, a potępiała Gee Jona, argumentując, że ten pierwszy nie jest w istocie niczemu winny. Zdaniem wielu dziennikarzy, być może nie zostałby nawet skazany, gdyby nie powszechne w Stanach uprzedzenia rasowe i towarzyszące im przekonanie, że "każdy odmieniec zasługuje na swój los".
Wyrok dziewiętnastolatka został wreszcie, po wielu apelacjach, zmieniony na dożywocie. Gee Jon miał zatem zostać stracony w pojedynkę. Amerykańska Associated Press podawała wtedy: "Chiński gangster oczekuje śmierci skryty za pomarszczoną, żółtą maską orientalnej obojętności".
Była to jednak nie tyle obojętność, co rezygnacja. Jon niewiele bowiem po angielsku rozumiał i do więzienia – podobnie jak na spotkania z reporterami – trzeba było często zapraszać tłumacza, który objaśniłby mu, co się wokół niego w ogóle dzieje. Na dziewięć dni przed egzekucją przestał jeść, stał się nerwowy i zasępiony. Odwiedziły go wówczas zaledwie trzy osoby: kuzyn i dwaj przyjaciele.
Pytany o swój stosunek do nowego sposobu wykonywania kary śmierci, odpowiedział: "Mnie bez różnicy: gaz, lina czy pistolet. Nie boję się". Kategorycznie zaprzeczał, jakoby pozostawał kiedykolwiek na usługach któregoś z chińskich gangów. Sąd, dziennikarze i strażnicy nie byli w stanie wydobyć z niego więcej.
Ponury spektakl
Egzekucję Gee Jona zaplanowano na piątkowy poranek 8 lutego 1924 r. Do stanowego więzienia w Nevadzie zjechali tego dnia dziennikarze i fotoreporterzy. Personel zakładu wprowadził ich w zawiłości procedury, informując także o samopoczuciu skazańca oraz o jego ostatnim, przedśmiertnym posiłku.
O 9.35 Gee Jon przebywał już w komorze gazowej, do której – kilka chwil później – zaczęto pompować trujący cyjanowodór. Doszło wówczas do nieprzewidzianej awarii. Nagrzewnica umieszczona w wychłodzonym pomieszczeniu nie zadziałała, przez co gaz – utrzymujący się w stanie lotnym w temperaturze ok. 24°C (temperatura w komorze wynosiła tymczasem 11°C) – w niedługim czasie skroplił się u stóp skazańca.
Zaczął się wtedy ponury, przerażający spektakl, który jeden z dzienników zrelacjonował następująco: "Na spokojnej dotychczas twarzy Gee Jona pojawił się przestrach; po chwili odrzucił głowę do tyłu, wciągając do płuc pierwsze opary gazu".
Agonia Chińczyka trwała dłużej niż zakładano. Sekundy zamieniły się w minuty: umierający mężczyzna charczał i potrząsał w tym czasie głową, która co jakiś czas opadała mu na pierś. Podaje się oficjalnie, że zgon Gee Jona nastąpił dopiero po 6 minutach. W rzeczywistości trudno jednak na ten temat wyrokować, gdyż okna komory gazowej w krótkim czasie zaparowały i nie można było zobaczyć, co dzieje się w środku.
Mężczyzna został wydobyty z pomieszczenia o 12.20. Pięć minut później siedmioosobowa komisja lekarska orzekła jego zgon. Obawiając się wyziewów gazu – który, jak zakładano, mógł się zgromadzić w jamach jego ciała – sekcji zwłok nie przeprowadzono. Zmarłego pochowano bezzwłocznie na więziennym cmentarzu.
Sporo kontrowersji wywołał później lekarz wojskowy Delos A. Turner, który szybko wysunął hipotezę, iż Jon mógł przeżyć zagazowanie i że gdy wynoszono go z komory, był po prostu nieprzytomny (twierdził ponadto, że niemal 3 godziny po egzekucji jego ciało było wciąż ciepłe i nie wykazywało oznak stężenia pośmiertnego).
Miał w związku z tym zaproponować zresztą przeprowadzenie akcji resuscytacyjnej z użyciem aplikowanej dożylnie kamfory. Jego pomysł nie spotkał się jednak z aprobatą pozostałych lekarzy, którzy potraktowali go raczej jako osobliwą ciekawostkę.
Podobnych konceptów Turner miał zresztą więcej. Rozmawiając z dziennikarzami, przyznawał, że ponieważ zagazowanie jest metodą nową i niesprawdzoną, opartą o niedopracowane procedury i wykorzystującą niedoskonały sprzęt, okazać się może niebezpieczne. Nie szło mu jednak o postronnych, którzy mogliby się potencjalnie zatruć oparami z nieszczelnej instalacji, ale o samych skazańców, na których cyjanowodór mógłby mieć jego zdaniem czasami znikomy wpływ. Dlatego też wprost mówił o tym, że każda osoba trafiająca do komory gazowej powinna zostać "po wszystkim profilaktycznie dobita".
"Nowe barbarzyństwo"
Nową metodę wykonywania kary śmierci szybko okrzyknięto w mediach skuteczną i humanitarną. Pisano, że należy ją uznać za "szybką i błyskawiczną (...) mniej makabryczną niż powieszenie, bardziej bezbolesną niż rozstrzelanie lub dekapitacja". Jeden z korespondentów donosił także: "Ci, którzy obserwowali w piątek pierwszą egzekucję z użyciem komory gazowej, byli jednogłośni w swych deklaracjach: gdyby mieli otrzymać wyrok śmierci, chcieliby umrzeć właśnie w taki sposób".
Dziennikarze "The Philadelphia Record" potępili tymczasem wykonywaną w ten sposób karę śmierci, nazywając ją krótko – "barbarzyństwem". Wtórowali im koledzy z "The Public Ledger": "Nevada szukała bardziej humanitarnych metod egzekucji. W swoich poszukiwaniach pogrążyła się jednak w mrokach wyrafinowanego okrucieństwa".
O egzekucji Gee Jona pisano z dezaprobatą również w innych redakcjach, choć – trzeba przyznać – ze zgoła odmiennych powodów. Podnoszono mianowicie, że ze względu na swój łagodny przebieg "zagazowanie czyni wyrok śmierci niezdolnym do odstraszania". Odwrotnie widziano zaś sprawę w "Los Angeles Times": jeden z jej redaktorów snuł wizję rychłego upadku chińskiej mafii, której przywódcy, przerażeni egzekucją z Newady, mieli się zacząć wycofywać "z rynku".
Inspiracje zza oceanu
Kolejna egzekucja w komorze gazowej odbyła się już w 1926 r. Tym razem przebiegła zgodnie z planem. Stanko Jukich, chorwacki górnik skazany w Nevadzie za zamordowanie szesnastoletniej kochanki, zmarł w ciągu dwóch minut od rozpylenia trującego gazu.
Informacje o nowej amerykańskiej karze śmierci szybko obiegły świat. Rosjanie, zaniepokojeni skutecznością cyjanowodoru, alarmowali, że budując komorę gazową, Stany Zjednoczone otworzyły puszkę Pandory.
W Niemczech tymczasem przyglądano się amerykańskiemu przedsięwzięciu ze szczególną uwagą. Tamtejsi uczeni – zwłaszcza ci, którzy zajmowali się eugeniką i kryminologią: Moritz Liepmann, Berthold Freudenthal czy Franz Exner – o posunięciach działającego w USA wymiaru sprawiedliwości wiedzieli niemal wszystko. Wzrost znaczenia niemieckiej partii narodowo-socjalistycznej oraz niesłabnące zainteresowanie bronią chemiczną, które ujawniło się przecież już w czasie I wojny światowej, stworzyło nad Renem dogodny klimat do przyswojenia i rozwinięcia osiągnięć amerykańskiego systemu penitencjarnego.
Korzystałam z następujących książek: Scotta Cristiansona "The Last Gasp. The Rise and Fall of the American Gas Chamber" oraz Austina Sarata "Gruesome Spectacles: Botched Executions and America's Death Penalty".
autor: Katarzyna Pawlicka
