Na początku XVI wieku Europa Wschodnia znajdowała się na podobnym poziomie rozwoju kultury materialnej co Europa Zachodnia. Z czasem jednak na zachód od Łaby zaczęły tworzyć się okoliczności sprzyjające powstaniu gospodarki rynkowej i kapitalizmu, podczas gdy na wschód od tej rzeki rozwinął się system folwarczno-pańszczyźniany, w którym wielkim posiadaczom ziemskim (głownie szlachcie) nie opłacało się stosowanie postępu technicznego, gdyż najcięższą pracą byli obciążeni pracujący na pańskich polach chłopi. W państwach tych jakiekolwiek zmiany mogły być tylko wymuszane na warstwach rządzących, które dopiero w sytuacjach kryzysowych przeprowadzały odgórnie ograniczone i powolne reformy. Patrząc z perspektywy czasu na to, co wydarzyło się w XVIII-wiecznej Anglii, wypada się zastanowić, dlaczego to właśnie tam doszło to tego „epokowego skoku” i jaki miał on wpływ na pozostałe państwa ówczesnego świata.
Rewolucja agrarna
Przełom wieku XVII i XVIII to czas, gdy w rolnictwie Anglii, Francji i Niderlandów zaczęły zachodzić bardzo szybkie zmiany określane często mianem rewolucji agrarnej. Proces ten w Europie Wschodniej rozpoczął się blisko sto lat później, co już na wstępie powodowało wyraźne zacofanie naszej część Europy. Pod względem technicznym rewolucja agrarna oznaczała stopniowe odejście od trójpolówki na rzecz płodozmianu oraz wprowadzenie nowych rodzajów upraw. Postęp w agrotechnice wiązał uprawę gleby z hodowlą przez stosowanie naturalnego nawożenia. W analogicznym czasie doszło także do usprawnienia techniki orki, siewu, zbioru oraz młócki, a najważniejszymi nowymi uprawami zostały rośliny przemysłowe (np. tytoń), pastewne (np. koniczyna) oraz ziemniaki i kukurydza. Ze społecznego punktu widzenia omawiana rewolucja oznaczała rozwarstwienie drobnych rolników, z których część stała się samodzielnymi i dość bogatymi farmerami. W ostatecznym rozrachunku rewolucja agrarna doprowadziła z jednej strony do podniesienia wydajności produkcji rolnej, co zaowocowało wzrostem przeciętnej dochodowości gospodarstw i chłonności rynku wiejskiego, z drugiej zaś uwolnieni pod względem prawnym i pozbawieni ziemi rolnicy zaczęli zasilać szeregi ludności miejskiej, tworząc tym samym rezerwy taniej, najemnej siły roboczej.
Parowóz G. Stephensona „Rocket” (replika)
Rewolucja przemysłowa oznaczała zastosowanie po raz pierwszy w historii na wielką skalę postępu technicznego w procesie szeroko rozumianej produkcji, co miało doprowadzić do znaczącej obniżki kosztów wytwarzania i zwiększenia konkurencyjności danego towaru. Warunkiem wprowadzenia w życie nowinek technicznych było jednak powstanie zasobów wolnej pod względem prawnym siły roboczej, o czym wspomniano powyżej, akumulacja kapitału oraz ciągłe rozszerzanie rynku zbytu. Te trzy elementy stały się swoistą trampoliną dla postępu technicznego. Pierwszym krajem, w którym dokonała się rewolucja przemysłowa, była Wielka Brytania. W państwie tym wraz z gwałtownym przyspieszeniem gospodarczym pojawiły się w produkcji typu kapitalistycznego cykle koniunkturalne, które wówczas uważano za coś oczywistego. I tak kryzys w roku 1763 był następstwem wojny siedmioletniej, w 1783 skutkiem wojny o niepodległość Stanów Zjednoczonych, a załamanie w 1793 to nic innego jak konsekwencja wydarzeń we Francji zapoczątkowanych w 1789 roku. Jednak już cykli zapoczątkowanych w XIX wieku nie da się wyjaśnić w tak jasny i klarowny sposób, co niejako tłumaczy tezę, że wszelkie kryzysy często związane są z pojawieniem się nowego systemu gospodarczego. We wczesnym stadium kapitalizmu, jak podaje wielu historyków zajmujących się kwestiami gospodarczymi, załamania koniunkturalne wynikały głównie z nadmiernej ekspansji produkcyjnej i inwestycyjnej niektórych przedsiębiorców, która nie pociągała za sobą dostatecznie szybkiego tworzenia popytu na wytwarzane dobra.
Przemiany społeczne jako następstwo rewolucji przemysłowej
Rewolucja przemysłowa wiązała się z głębokimi zmianami społecznymi i politycznymi w świecie zachodnim. Na scenę wchodziła nowa klasa – burżuazja, która głosiła hasło wolności, co było niejako kontynuacją myśli kapitalistycznej mówiącej o swobodzie działalności gospodarczej. Omawiana rewolucja zapoczątkowała w Anglii epokę rozwiniętego kapitalizmu, której najważniejszymi cechami było m.in. dążenie do zysku, konkurencja i duch racjonalności. Z kolei do jej głównych skutków zalicza się rosnący podział pracy i specjalizację produkcji, przesunięcie punktu ciężkości z sektora podstawowego (rolnictwo) do sektora przetwórczego, urbanizację, zwiększenie znaczenia rynku, rewolucję transportową, zastąpienie pracy robotników niewykwalifikowanych maszynami oraz narastanie konfliktu społecznego między przedsiębiorcami i pracownikami, co po czasie doprowadziło do walki klas. Następstwem rewolucji przemysłowej była także szybka komercjalizacja życia gospodarczego, polegająca na uwolnieniu głównych czynników produkcji – pracy i kapitału. Ceny zaczęły określać racjonalność działalności gospodarczej oraz przeznaczenia zasobów. Więzy feudalne zostały zastąpione przez relacje, w których podstawą był stosunek rynkowy między sprzedającym a kupującym. Zanikały także wzajemne świadczenia pomiędzy panem feudalnym a sługą oraz likwidacji poddano ograniczenia własności w postaci ordynacji, czyli niepodzielnego majątku. Jednak ceną tejże „wolności” stała się niepewność, czyli stan, z jakim do tej pory się nie spotykano. W Wielkiej Brytanii oraz w pozostałych państwach Europy Zachodniej zaczęły rodzić się stosunki społeczne, w których o miejscu poszczególnych osób decydowała własność, a nie jak w minionych latach pochodzenie. Jednak sam rozwój technologiczny nie był usłany przysłowiowymi różami. Najtrudniejszym zadaniem, jakie stanęło przed właścicielami fabryk, było takie zorganizowanie przedsiębiorstwa, aby przynosiło zysk oraz aby majstrowie i chałupnicy chcieli w nich pracować. Nie było to sprawą łatwą, gdyż ludzie ci uważali pracę w fabryce za coś uwłaczającego ich godności. W związku z tym większa część osób zatrudnionych przy produkcji wywodziła się z wyrugowanych chłopów, zrujnowanych rzemieślników, dezerterów, włóczęgów i sierot. Wykonując swoje obowiązki, robotnicy marnowali duże ilości surowca i niezbyt ochoczo przystosowywali się do reguł pracy panujących w fabryce. Część z nich niszczyła nawet urządzenia w przedsiębiorstwach, co spowodowało, iż właściciele musieli korzystać z ochrony policji i wojska. W omawianym czasie położenie klasy robotniczej pozostawiało wiele do życzenia. Dzień pracy często trwał ponad 12 godzin, kobietom płacono o połowę mniej niż mężczyznom, a dzieciom, które także wykorzystywano do ciężkiej pracy, o połowę mniej niż kobietom. Warunki życia były trudne, brakowało ubezpieczeń i podstawowej opieki medycznej. Większość dzisiejszych historyków uważa, że lata 1750–1780 były czasem, gdy położenie materialne ludności się nieco poprawiło, a w okresie 1780–1820 doszło do stagnacji czy wręcz pogorszenia stopy życia. Ci badacze doszli do takiej konkluzji, biorąc pod uwagę śmiertelność w danym przedziale czasowym.
Symbol rewolucji przemysłowej – maszyna parowa
Postęp techniczny
Wraz ze wzrostem eksploatacji węgla drzewnego w Wielkiej Brytanii zmniejszeniu uległy obszary leśne, powodując tym samym kryzys zaopatrzeniowy z nim w roli głównej. W tym czasie pojawiło się także zapotrzebowanie na nowe źródła energii, które zagwarantować miała siła sprężonej pary wodnej. Okazało się to możliwe dzięki zastosowaniu maszyny parowej, której wynalazca, Thomas Savery, nie przypuszczał, że po udoskonaleniu jej przez Jamesa Watta będzie ona spełniała tak ważną rolę w przemyśle. I tak pierwszej maszyny tego typu użyto w 1776 roku w londyńskiej fabryce Soho. Wcześniej, bo już w 1733 roku, do użytku weszło „latające czółenko” Johna Kaya, które umożliwiało tkanie dwukrotnie większych materiałów niż miało to miejsce do tej pory. W latach 70. XVIII wieku Samuel Crompton udoskonalił przędzarkę, która mogła wyciągać i skręcać przędzę. Z czasem okazało się, że proces tkania jest zbyt wolny w stosunku do przędzenia, w związku z tym w 1787 roku ksiądz Edmund Cartwright skonstruował mechaniczne krosno.
Ponieważ do produkcji włókienniczej potrzebne były maszyny oraz inne urządzenia fabryczne, jej burzliwy rozwój spowodował przełom w hutnictwie oraz powstanie przemysłu obróbki metalu. W związku z tym, że węgiel nie nadawał się do wytopu, rozwinięto technologię jego koksowania. Ponadto pod koniec XVIII wieku zanotowano także znaczny rozwój w produkcji maszyn, na co wpływ miał fakt wytwarzania ich przy pomocy innych przedmiotów tego typu. Początek XIX stulecia przyniósł również odkrycie ogniwa galwanicznego przez Allesandra Volta, zbudowanie w 1834 roku telegrafu elektromagnetycznego przez Samuela Morse’a oraz lampy łukowej, której konstruktorem okazał się w 1844 roku Jean Bernard Foucault. W rolnictwie i przemyśle przetwórczym niezwykle istotnym momentem było zastosowanie młockarni, uruchomienie produkcji cukru z buraków cukrowych, puszkowanie żywności (1804 r.) oraz użycie żniwiarki i nawozów sztucznych (1840 r.). Jednak przełomowe znaczenie dla rozwoju przemysłu miał rozwój transportu, który dokonał się dzięki Robertowi Fultonowi, który w 1807 roku zbudował pierwszy parostatek i George’owi Stephenson’owi – konstruktorowi pierwszej linii kolejowej w 1825 roku i parowozu „Rakieta” cztery lata później. W tym zacnym gronie wynalazców jest i przedstawiciel Polski – Ignacy Łukasiewicz, który w roku 1853 stworzył lampę naftową.
Pieniądz papierowy i bankowość
W pierwszej połowie XIX wieku gwałtowny rozwój przemysłu był następstwem szybko rosnącego rynku zbytu na wyroby fabryczne, które będąc tańszymi od tych wyrabianych ręcznie, stawały się bardzo popularne. Zwiększające się zapotrzebowanie na produkcję wywodzącą się z manufaktur wynikało m.in. ze wzrostu liczby ludności i dochodów społeczeństw krajów uprzemysławiających się oraz skrócenia czasu transportu, co wiązało się bezpośrednio z postępem technicznym. O ile w latach 1720–1800 obroty handlu światowego zwiększyły się blisko trzykrotnie, to już w okresie 1800–1880 aż dwudziestokrotnie. Rewolucja przemysłowa stworzyła nowe warunki obiegu pieniężnego i bankowości. Rozwój gospodarki kapitalistycznej w XIX wieku wymagał coraz większych kwot pieniędzy. Monety były ciężkie i niewygodne w użyciu, w związku z czym coraz bardziej popularne stawały się banknoty papierowe, które pojawiły się w Anglii już na początku XVIII wieku jako bank notes, czyli pokwitowania bankierów za zdeponowane złoto. W 1833 roku Bank Angielski stał się monopolistą w dziedzinie emisji tego środka płatniczego, podczas gdy inne banki zajęły się operacjami kredytowymi i obsługą transakcji handlowych.
W Wielkiej Brytanii rewolucja przemysłowa pogłębiła zróżnicowanie dochodów poszczególnych grup społecznych, a ludność najbiedniejsza dalej cierpiała nędzę. Jednak już w niedalekiej przyszłości stworzyła ona warunki do poprawy jej położenia. Odbywało się to najczęściej na drodze awansu zawodowego. Początkowo przedsiębiorstwa, które dokonywały rewolucji w stosunkach gospodarczych, były firmami rodzinnymi, a bardzo rzadko spółkami akcyjnymi. Dopiero uchwalenie przez parlament brytyjski ustawy o spółkach, co miało miejsce w 1856 roku, spowodowało upowszechnienie tej formy kapitału. U źródeł gwałtownego przyspieszenia gospodarczego Anglii leżał także proceder wykorzystywania do pracy niewolników, co było jawnym zaprzeczeniem ideałów wolności i humanizmu, którymi szczyciła się epoka wczesnego kapitalizmu. Ogółem w wyniku rewolucji przemysłowej wartość brytyjskich obrotów handlowych wzrosła z 7,5 mln funtów do ok. 60 mln na przestrzeni lat 1700–1800.
Rewolucja przemysłowa poza Anglią
Alessandro Volta
Jeszcze na początku XIX wieku głównym centrum gospodarczym świata była Wielka Brytania. Jednak z czasem rewolucja przemysłowa coraz bardziej zaczęła dawać o sobie znać w pozostałych krajach. Jeżeli chodzi o Francję, to państwo to rozwijało się początkowo w tempie zbliżonym do brytyjskiego, jednak następstwa rewolucji w połączeniu z mniejszą mobilnością i przedsiębiorczością społeczeństwa oraz dużym obciążeniem podatkowym spowodowało, że gospodarka francuska zwolniła. Często ten stan rzeczy tłumaczy się niskim przyrostem naturalnym, jaki występował w XIX wieku, brakiem węgla i drogą energią, a także nadmiernym wywozem kapitału do Rosji i Ameryki Południowej. Natomiast w przypadku państw niemieckich, które pod koniec XVIII stulecia stanowiły zróżnicowaną mozaikę społeczną, ekonomiczną i polityczną, kwestie rozwoju przemysłu napotykały na przeszkody w postaci barier celnych oraz zróżnicowanego prawodawstwa. Prusy stały się pierwszym krajem, w którym to państwo odgórnie sterowało przebiegiem rewolucji. Nastąpił tam rozwój gospodarczy określonych gałęzi przemysłu i tylko niektórych regionów. Stary porządek feudalny w krajach niemieckich ustępował powoli. Reformy stosunków agrarnych trwały od 1783 do 1850 roku. Ostatecznie uwłaszczenie zakończono tu w połowie wieku XIX, a ważną rolę w rozwoju odegrało odejście od trójpolówki na rzecz płodozmianu. Sukcesy przemysłu niemieckiego tłumaczy się, poza szybkim wzrostem ludności i mobilnością siły roboczej, także wysokim poziomem szkolnictwa zawodowego i politechnicznego. Warto dodać, że w latach 60. XIX wieku uczelnię w Monachium skończyło więcej absolwentów chemii niż w całej Wielkiej Brytanii łącznie. Ponadto budowa kolei (pierwszą linię otwarto w 1835 roku) i kanałów oraz utworzenie Związku Celnego doprowadziło do zdynamizowania niemieckiej rewolucji przemysłowej. Z kolei w Austrii prawdziwe przyspieszenie na drodze rozwoju nastąpiło w 1848 roku, kiedy to doszło do uwłaszczenia chłopów. We Włoszech, którym brakowało surowców energetycznych, rewolucja przemysłowa została zapoczątkowana w połowie XIX wieku w trakcie jednoczenia państwa. Natomiast w Hiszpanii, posiadającej złoża rud żelaza, ołowiu, miedzi i węgla, rewolucja przemysłowa zaczęła się stosunkowo najpóźniej. Spowodowane to było najpewniej faktem eksportowania większości surowców oraz słabością rodzimego kapitału. Wreszcie Stany Zjednoczone Ameryki Północnej, które po zerwaniu dotychczasowej więzi z Anglią, zostały zmuszone do rozwoju własnej produkcji przemysłowej.
Maszyna włókiennicza Samuela Cromptona
Chaos pierwszych lat niepodległości spowodował w tym kraju gigantyczną inflację, co było następstwem emisji przez poszczególne stany setek milionów dolarów. Jednak po zakończeniu wojny nastąpiła szybka rewolucja ekonomiczna, a państwo amerykańskie dzięki gwałtownemu wzrostowi liczby ludności, obfitości bogactw naturalnych, ekspansji terytorialnej i rosnącej chłonności rynku zaczęło wychodzić na prostą.
Jak widać z powyższego, rewolucja przemysłowa, która rozpoczęła się w Wielkiej Brytanii, swym zasięgiem objęła także inne państwa Europy Zachodniej oraz Stany Zjednoczone. Wydarzenia, głównie z XVIII wieku, przyczyniły się zarówno do rozwoju technicznego, jak i podniesienia jakości życia części mieszkańców tych krajów. Jak to zwykle bywa, gdy wprowadza się coś nowego, jedni na tym zyskują, a drudzy, niestety, tracą. Tak też było i w tym przypadku, gdy początkowy rozwój techniczny oraz nowe wynalazki spowodowały, że ludzie zaczęli być zwalniani z pracy na skutek stopniowego zastępowania ich przez maszyny. Jednak bez postępu technicznego nie byłby możliwy dalszy rozwój czy to w transporcie, czy innych dziedzinach życia. Dlatego też mimo że rewolucja przemysłowa spowodowała wiele tragedii ludzkich, należy pamiętać, że bez niej zwykłym ludziom wcale nie żyłoby się ani lepiej, ani dostatniej. Może przez dłuższą chwilę byliby w lepszym położeniu, co nie oznacza, że czas zmian nie nadszedłby i nie spowodowałby ich większego niezadowolenia.
