Marynarze nie umieli rozłożyć tratw i umierali w lodowatej wodzie. Dowódcy bali się nadać sygnał SOS. 25 lat temu Morze Norweskie pochłonęło super okręt podwodny, który radzieccy admirałowie uważali za niezatapialny.
Nazwa okrętu była wymowna. "Komsomolec" – to był członek czerwonej młodzieżówki w Związku Radzieckim, Komsomołu właśnie. Najmłodszy z filarów komunistycznego państwa, jego przyszłość.
Komsomolec-okręt miał być przyszłością radzieckiej floty i projektem prawdziwie rewolucyjnym dla rozwoju okrętów podwodnych. Nie tylko w ZSRR. Amerykanie czegoś takiego w swoim arsenale nie mieli.
Duma z tytanu
Podwójny kadłub Komsomolca był zbudowany nie ze stali, lecz ze stopu tytanu – kilkakrotnie niż stal droższego, ale jednocześnie lżejszego i bardziej wytrzymałego.
Okręt mógł się dzięki temu bezpiecznie zanurzyć na oszałamiającą głębokość tysiąca metrów (innym jednostkom groziłoby to zgnieceniem kadłuba). Pływał pod wodą z prędkością 30 węzłów. Mógł strzelać zarówno torpedami z głowicą jądrową, jak i tzw. rakietotorpedami – taki pocisk po wystrzeleniu wzlatywał nad powierzchnię wody, a potem tuż przed celem zanurzał się znowu.
Już w fazie tajnego projektu, nad którym pracowało w Leningradzie ponad tysiąc osób, jednostka stała się dumą radzieckiej techniki i sił zbrojnych. Okręt wodowano oczywiście pod symboliczną datą: 9 maja 1983 r., czyli w Dzień Zwycięstwa Nad Faszyzmem. To była jedna z najważniejszych rocznic w ZSRR. Admiralicja odtrąbiła przy tej okazji, że Komsomolca nie sposób zatopić.
Okręt oficjalnie wszedł do służby we Flocie Północnej w roku 1984. Jego portem macierzystym była Zapadnaja Lica na Półwyspie Kolskim – jedna z największych baz radzieckich nuklearnych okrętów podwodnych w czasie zimnej wojny. Załoga liczyła 50-60 osób, czyli niewiele jak na ówczesne standardy: okręt był wysoce zautomatyzowany. Choć konstrukcja była pionierska i dlatego w pewnym sensie doświadczalna, Komsomolca uzbrojono i od razu przystosowano do zadań bojowych.
Najważniejsi konstruktorzy okrętu mieli dostać Nagrody Leninowskie i premie wartości wieloletnich zarobków. Odznaczenia mieli odebrać z rąk samego Gorbaczowa w Święto Pracy 1989 roku. Komsomolec w tym czasie powracał z 40-dniowego patrolu na Północnym Atlantyku.
Nie można było opanować ognia
7 kwietnia, poranek na pokładzie Komsomolca. Okręt znajduje się na głębokości 300 m.
Nagle czujniki temperatury w przedziale rufowym pokazują stan alarmowy. Chwilowo nikt się tym nie przejmuje, bo parę dni wcześniej podczas prima aprilis marynarze tu i ówdzie przykładali do takich czujników zapalniczki. Już tylko ta wzmianka mówi co nieco o poziomie dyscypliny na pokładzie okrętu.
Ale tym razem na rufie rzeczywiście się pali. Nie wiadomo, skąd dokładnie wziął się ogień, ale niewykluczone, że wystarczyła iskra. Wszystko z powodu zawartości tlenu w powietrzu.
Na każdym okręcie podwodnym musiały działać regulatory zawartości tlenu. To były urządzenia kluczowe dla bezpieczeństwa załogi i jednostki. Zbyt mało tlenu na pokładzie – to oznaczałoby powolne "przyduszanie" marynarzy. Ale zbyt wysoka zawartość tlenu zwiększała z kolei ryzyko pożaru.
W pomieszczeniu, w którym ten pożar wybuchł, aparat do regulacji był niesprawny. Załoga ponoć w ogóle go dezaktywowała przed wyjściem w morze, a marynarze mieli sprawdzać wartości na rufie ręcznym czujnikiem. Ten obowiązek zaniedbano – z tragicznym skutkiem. A w dodatku gdzieś na podłodze pozostał rozlany olej...
Ogień błyskawicznie przepalił przewody głównych zbiorników balastowych, a sprężone w nich powietrze zaczęło się wydostawać na zewnątrz, tworząc w przedziale rufowym efekt "kowalskiego miecha". Temperatura wzrosła tam do 800 stopni. Wprawdzie grodzie pomiędzy poszczególnymi przedziałami okrętu szybko zamknięto, próbując zdusić pożar w jednym pomieszczeniu, ale ogień po okablowaniu przedostał się dalej.
SOS, nie zbliżać się
Reaktor awaryjnie się wyłączył, więc Komsomolec w zanurzeniu stracił napęd i niemal od razu pojawiły się problemy z zasilaniem.
Załoga zdołała wydmuchać wodę ze zbiorników balastowych i okręt udało się wynurzyć – 180 km od Wyspy Niedźwiedziej na Morzu Norweskim i kilkaset od macierzystej bazy. Los Komsomolca był już wówczas przesądzony, ale nie dla wszystkich na pokładzie było to oczywiste. Od zauważenia ognia do wynurzenia minęło ledwie 10 minut i kapitan ciągle nie wydawał rozkazu opuszczenia okrętu.
Wprawdzie o pożarze wiedziało dowództwo floty, ale w radzieckim systemie dowodzenia – w którym dowódcy wojskowemu zawsze towarzyszył na pokładzie oficer polityczny – obieg informacji był zawsze zdominowany przez strach. "Dla człowieka radzieckiego przyznanie się do awarii było gorsze od samej awarii, bo wiedział, że na niego będą chcieli zwalić winę" – mówił po latach jeden z marynarzy.
Załoga nie nadała sygnału SOS, choć mogła liczyć na pomoc statków pływających po tych wodach. Decydował strach przed konsekwencjami oraz resztki wiary w to, że Komsomolec jest niezatapialny. Sygnał ratunkowy nadał dopiero norweski samolot zwiadowczy, z pokładu którego dostrzeżono pożar na wynurzonym Komsomolcu.
Zachodnie statki ruszyły na pomoc. I wtedy Flota Północna nadała nieszyfrowanym sygnałem komunikat, aby nie zbliżały się do Komsomolca pod groźbą zatopienia. Radziecki okręt palił się więc przez kolejnych kilka godzin. Zaczął szybko tonąć, gdy wysoka temperatura rozszczelniła kadłub. I wtedy zaczął się kolejny akt dramatu.
Śmierć w lodowatej wodzie
Załoga nie założyła specjalnych skafandrów, bo spodziewała się, że ratunek jest tuż-tuż. Tymczasem błyskawicznie zmieniła się pogoda, a pomoc nie nadchodziła. Marynarze mieli problemy z uruchomieniem automatycznych tratw – te były banalnie proste w obsłudze, pod warunkiem, że marynarze przeszliby odpowiednie szkolenie. Nie przeszli. Niedopompowane tratwy rzucano do lodowatej wody przy silnym wietrze. Odwracały się dnem do góry.
Okręt miał specjalną kapsułę ratunkową znajdującą się w kiosku. Schronił się w niej kapitan i szereg oficerów, tyle że nie umieli "odstrzelić" kapsuły od okrętu i ta zanurzała się razem z nim, gdy szedł na dno. Potem wynurzyła się zbyt szybko z głębokości ponad 1,5 tys. metrów i większość jej pasażerów była nieprzytomna. Już na powierzchni kapsuła otworzyła się i szybko zatonęła razem z kapitanem i oficerami.
W ostatni rejs Komsomolca wypłynęło na jego pokładzie 69 osób. Wyłowiono z morza (źródła się różnią) niewiele ponad 20, podczas gdy ponad 40 utonęło. Ale tylko kilku marynarzy zginęło bezpośrednio wskutek pożaru – większość załogi po prostu można było uratować, gdyby dowództwo Floty Północnej zezwoliło dość szybko na podjęcie akcji ratunkowej.
W pewnym sensie tragedia Komsomolca była typowo radziecka. Katastrofa w Czarnobylu, zestrzelenie koreańskiego samolotu pasażerskiego, awaria reaktora na pokładzie okrętu K-19 w latach 60. – to tylko kilka epizodów, które miały jednak punkty wspólne. Barbarzyński stosunek do ludzkiego życia, tuszowanie faktów przed opinią publiczną w kraju i na świecie, lekceważenie procedur w atmosferze powszechnego bardaku – czyli po prostu bałaganu. A potem: zakłamywanie tragedii w trosce o specyficznie pojęty prestiż państwa.
Zresztą upadek ZSRR nie oznaczał zerwania z tą mentalnością i jej skutkami – warto sobie w tym kontekście przypomnieć zatonięcie okrętu podwodnego Kursk czy skutki zamachów terrorystycznych na Dubrowce i w Biesłanie. Do wszystkich tych wydarzeń doszło już przecież w Rosji Putina.
Załoga z przypadku
Podstawowe, wydawałoby się, problemy z wyszkoleniem i dyscypliną załogi Komsomolca miały bardzo proste wyjaśnienie.
Każdy okręt podwodny miał dwie załogi: gdy jedna wychodziła w morze, druga dyżurowała w bazie. Czasem te przerwy trwały miesiącami. Przepisy mówiły, że jeśli marynarz ma przerwę w pływaniu dłuższą niż kwartał, powinien przejść szkolenie na nowo. Takiego szkolenia oczywiście nie było. Jedna z dwóch załóg pływała na Komsomolcu w sumie cztery lata, druga – niecałe dziewięć miesięcy, a na lądzie była od ośmiu.
Nietrudno zgadnąć, że katastrofa spotkała załogę mniej doświadczoną. Zresztą znaleźli się w jej składzie ludzie niemal przypadkowi, np. 12 oficerów, którzy byli kompletnymi żółtodziobami – a to była niemal połowa stanu oficerskiego.
Warto dodać, że np. Amerykanie, choć też dysponowali technicznymi możliwościami redukowania liczebności załóg swoich okrętów, pozostawali przy stanach ponad stuosobowych – na wypadek, gdyby jakieś systemy okrętu podwodnego wskutek uszkodzeń bojowych wymagały ręcznej obsługi.
Jeden z oficerów, którzy ocaleli z katastrofy Komsomolca, twierdził, że część marynarzy nie umiała nawet pływać – w co nietrudno uwierzyć w świetle innych objawów bardaku na okręcie. W każdym razie prokuratura wojskowa ustaliła później, że do zatonięcia jednostki nie przyczyniły się ani usterki techniczne, ani wady konstrukcyjne. Większą część odpowiedzialności zrzucono na kapitana okrętu.
Nagród i premii dla budowniczych okrętu nie przyznano. Ordery Czerwonego Sztandaru dostali tylko członkowie załogi Komsomolca. Jednak ci, którzy przeżyli, nierzadko wstydzili się je zakładać.
Tykająca bomba na dnie morza
Komsomolec, zamiast stać się pionierem w klasie supernowoczesnych jednostek podwodnych, pozostał okrętem jedynym w swoim rodzaju. Zamiast podobnych jednostek ZSRR zaczął budować nieco inne okręty myśliwskie klasy Sierra (w kodzie NATO).
Wrak Komsomolca odnaleziono na głębokości niemal 1,7 tys. metrów. Istniały uzasadnione obawy, że materiał z reaktora i torped jądrowych we wraku może spowodować poważne skażenie wód w regionie i gigantyczne straty dla rybołówstwa. Dlatego już w latach 90. odbyło się kilka ekspedycji głębinowych, podczas których prawdopodobnie załatano większość uszkodzeń kadłuba – tak, aby nie doszło do wycieku radioaktywnego. Trwałość tego "płaszcza ochronnego" ocenia się na 20-30 lat.
Prawdziwym znakiem czasów było jednak to, co wydarzyło się już po tragedii Komsomolca. Wyzwaniem dla radzieckiej obsesji tajności, obowiązującej przez dziesięciolecia w podobnych przypadkach, stał się postulat głasnosti – jawności – epoki Gorbaczowa.
Oczywiście nie od razu prawda o przyczynach tragedii Komsomolca ujrzała światło dzienne. Ale i tak budziło powszechne zdumienie, że o przyczynach tragedii niemal otwarcie dyskutowano w gazetach. Pojawiły się świadectwa ocalonych. Padały pytania i wątpliwości dotyczące stanu okrętu, poziomu wyszkolenia załogi, czy spóźnionej akcji ratunkowej.
To było coś, czego wcześniej w Związku Radzieckim nie widziano – i tym samym również sygnał, że państwo trzeszczy u samych fundamentów. Miało się zawalić dwa i pół roku po zatonięciu Komsomolca.
- Wykorzystałem i cytowałem m. in. reportaż Jacka Hugo-Badera "Komsomolec z głębin" (Gazeta Wyborcza, 1999), a także książkę "Fire at Sea: The Tragedy of the Soviet Submarine Komsomolets" (aut. D.A. Romanov).
Więcej informacji o Komsomolcu można znaleźć na Wiki
Jak widać łatwo wymyślić i zbudować niezatapialny okręt, trudniej go nie zatopić, nawet jeśli jest niezatapialny. Mając w powadze tragedię ludzką i zagrożenie dla środowiska, wynikłe wskutek katastrofy tego okrętu, powiem tylko że cała ta sprawa jest absurdalna i po prostu ''dobra'' jak filmy z Leslie Nielsenem.
